ඉස්සර කාලේ රජගහනුවර උපතිස්ස, කෝලිත කියලා ගම් දෙකක් තිබුණා. මේ ගම් දෙකේ උපතිස්ස හා කෝලිත නමින් තරුණ යාළුවෝ දෙදෙනෙක් හිටියා.

මේ දෙදෙනා හොඳ ම යාළුවෝ; දෙදෙනා ම ඥානවන්තයි. ඔවුන් රජගහ නුවර වාර්ෂිකව පැවැත්වෙන ගිරග්ග සමජ්ජ නම් මහා නාට්‍ය උත්සවය බලන්න ගියා. එම උත්සවය සැම කෙනකුට ම විනෝදය ගෙන දුන්නා. මුල් දිනවල දී මේ දෙදෙනා ද සතුටට පත් වුණා. නටන්නට සුදුසු තැන්වල දී නැටුවා. තෑගි දිය යුතු තැන්වල දී තෑගි දුන්නා.

පසු ව තමන් ගත කරන ජීවිතය නිසරු යයි දෙදෙනාට ම සිතුණා. එනිසා ම ඔවුන් ගිහිගෙය ගැන කළකිරුණා; වඩාත් ම වටිනා ජීවිතයක් ගත කරන්නේ කොහොම දැයි සොයන්නට සිතා ගත්තා. ඊට පස්සේ රජගහනුවර ම වාසය කළ ප්‍රසිද්ධ සංජය පිරිවැජිතුමා ළඟට ගියා. සංජය පිරිවැජිතුමා දන්නා සියලූ දේ මේ දෙදෙනා ඉක්මනින් ම ඉගෙන ගත්තා.

ඒත් ඔවුන් ඉන් සෑහීමකට පත් වුණේ නැහැ. උපතිස්සයි කෝලිතයි දෙදෙනා වෙනත් ආචාර්යවරයකු සොයා වෙන වෙන ම තනිව ම පිටත් වුණා. සත්‍යය සොයා ගත් පළමුවැනියා අනෙකාටත් ඒ බව පවසන බවට දෙදෙනා කතිකා කර ගත්තා.

මෙහෙම ඇවිදගෙන යනකොට උපතිස්ස පිරිවැජියාට පිඬුසිඟා වඩින හාමුදුරු නමක් හමු වුණා. උන්වහන්සේගේ ගමන හරි ම ශාන්තයි, පෙනුම ඉතා ප්‍රසන්නයි. උන්වහන්සේ සංවර ගමනින් වඩිනවා දැකලා උපතිස්ස පිරිවැජියා ගොඩාක් පැහැදුණා. ඒ පස්වග භික්ෂූන් වහන්සේලාගෙන් එක් නමක් වූ අස්සජි මහ රහතන් වහන්සේයි.

ටික දුරක් අස්සජි මහ රහතන් වහන්සේ පසුපස ගමන් කළ උපතිස්ස පිරිවැජියා උන්වහන්සේ දන් වළඳන විට වතාවත් සිදු කළා. පසුව තොරතුරු කතා කළා; “ඔබ තුමාගේ ගුරුවරයා කවුරුන් ද?”යි විමසුවා.

“මගේ ගුරුවරයා ලොව්තුරා බුදුරජාණන් වහන්සේ,” අස්සජි මහ රහතන් වහන්සේ පැහැදිලි කළා.

“එතුමාගේ ධර්මය මටත් උගන්වන්න,” යැයි උපතිස්ස පිරිවැජියා ඉල්ලා සිටියා.

අස්සජි මහ රහතන් වහන්සේ එක ගාථාවකින් එම ධර්මය දේශනා කළා.

යේ ධම්මා හේතුප්පභවා - තේසං හේතුං තථාගතෝ ආහ
තේසඤ් ච යෝ නිරෝධෝ - ඒවං වාදී මහා සමණෝ

මේ ගාථාවේ මුල් පද දෙක අසද්දී ම උපතිස්ස පිරිවැජියා සෝවන් වුණා; අස්සජි හාමුදුරුවන්ගෙන් බුදුහාමුදුරුවන් ගැන තොරතුරු දැන ගත්තා; ඉක්මනින් ම තමාගේ යහළුවා වන කෝලිත සොයාගෙන ගියා; සියලූ තොරතුරු කීවා. උපතිස්ස අස්සජි හිමියන් දේශනා කළ ගාථාව කෝලිතට පැවසුවා. එය අසා සිටි කෝලිත ද සෝවන් වුණා. දෙදෙනා ම තම ගුරුවරයා වූ සංජය පිරිවැජියාට ද මේ තොරතුරු දන්වා බුදුරජාණන් වහන්සේ හමුවට යාමට පැමිණෙන්නැයි ආරාධනා කළා. එහෙත් සංජය පිරිවැජියා එයට කැමැති වූයේ නැහැ. පසු ව මේ දෙදෙනා බුදුරජාණන් වහන්සේ හමුවීමට පිටත් වූවා.

ඔවුන් දෙදෙනා දුර සිට ම දුටු බුදුරජාණන් වහන්සේ, තම ශ්‍රාවකයන් අමතා, “මහණෙනි, මේ එන දෙදෙනා ම නොබෝ දිනකින් මාගේ සසුනෙහි අග්‍රශ්‍රාවකයන් වහන්සේලා වෙති,”යි වදාළා. පසු ව දෙදෙනා ම බුදුහාමුදුරුවන් හමු වී බණ අසා රහත් වුණා. උපතිස්ස පිරිවැජියා සැරියුත් හාමුදුරුවෝ නමිනුත්, කෝලිත පිරිවැජියා මුගලන් හාමුදුරුවෝ නමිනුත් ප්‍රසිද්ධ වුණා. සැරියුත් හාමුදුරුවන් අපේ බුදුහාමුදුරුවන්ගේ දකුණත් අග්‍රශ්‍රාවක තනතුරට පත් වුණා. ඒ වගේ ම උන්වහන්සේ ප්‍රඥාවන්ත අය අතරින් අග තනතුරත් ලැබුවා.

ධර්මය දේශනා කිරීමේ විශේෂ හැකියාවක් සැරියුත් මහ රහතන් වහන්සේට තිබුණා. එම නිසා ධර්ම සේනාධිපති තනතුරත් උන්වහන්සේට ලැබුණා. සැරියුත් හාමුදුරුවෝ නිහතමානියි; නිතර අවවාද අනුශාසනා ලබන්න ප්‍රිය කළා. උන්වහන්සේ හරි ම ඉවසිලිවන්තයි; ඒ වගේ ම තම ගුරුවරයාට ගෞරව කළා. සැම දිනක ම රාත්‍රි සැතපෙන්නට පෙර තම ගුරුවරයා වූ අස්සජි මහ රහතන් වහන්සේ වැඩ සිටින දිසාවට නමස්කාර කළේ ඒ නිසයි.

බුදුරජාණන් වහන්සේගේ වමත් අග්‍රශ්‍රාවකයාණන් වහන්සේ වූයේ මුගලන් මහ රහතන් වහන්සේයි. එසේ ම ඍද්ධිමතුන් අතර අගතනතුර ලැබුවේ ද උන්වහන්සේයි. ඍද්ධි බලය යොදාගෙන දිව්‍ය ලෝකයට මෙන් ම අපායට ද උන්වහන්සේ වැඩම කළා; එම තොරතුරු මහජනයාට දේශනා කරමින් ඔවුන් යහමගට ගැනීමට කටයුතු කළා. මහජනයා මුගලන් හාමුදුරුවන්ගේ ධර්ම දේශනා ශ්‍රවණය කිරීමට ගොඩක් කැමැති වුණා. මුගලන් හාමුදුරුවෝ නිසා සාසනයට ගරු බුහුමන් වැඩි වුණා. මේ නිසා අන්‍ය ආගමික පිරිවැජියන්ට මිනිසුන්ගෙන් ලැඛෙන පුද පූජා, සත්කාර අඩු වුණා. එයින් කෝපයට පත් වූ ඔවුන් සොරුන් කණ්ඩායමක් ලවා මුගලන් මහරහතන් වහන්සේට පහර දීමට කටයුතු කළා. උන්වහන්සේ පෙර කරන ලද අකුසල කර්මයක් නිසා හොරුන්ගෙන් පහර කෑමට ලක්ව පිරිනිවන් පෑවා.

මුගලන් හාමුදුරුවෝ කොතරම් දක්ෂ වුවත්, අග්‍ර ශ්‍රාවකයින් වහන්සේ නමක් වුවත් අහංකාර වූයේ නැහැ. තමන්ගේ සෘද්ධි බලයෙන් අන් අයට යහපත සැලසුවා.