සිදුහත් බෝසතාණන් වහන්සේ ශරීරයට දුක් දෙමින් තවුස්දම් පුරන කාලයේ උපස්ථාන කිරීමට කොණ්ඩඤ්ඤ, වප්ප, භද්දිය, මහානාම සහ අස්සජි නමින් තාපසවරු පස් දෙනෙක් සිටියහ. ඔවුහු පස්වග මහණුන් ලෙස ද හැඳින්වෙති.

බෝසත් සිදුහත් කුමරු දුකින් මිදීමේ මග සොයන බව හඳුනාගත් තාපසවරු සතුටින් උදවු කළහ. පිඬු සිඟා ආහාර ලබා ගත් සිදුහත් තවුසාණෝ ක්‍රමයෙන් එය අඩු කළහ. වනයේ තිබූ අල, ගෙඩි, කොළ, පොතු ආහාර ලෙස ගත්හ. ක්‍රමයෙන් ආහාර ගැනීම අඩු කළ පසු උන්වහන්සේගේ ශරීරය කෙට්ටු විය; ශක්තිය හීන විය; ඇඟ දුර්වල වී දුර්වර්ණ විය; නිතර සිහි මූර්ඡා විය.

සිදුහත් තාපසතුමා සිහි මූර්ඡා වී සිටිනු දුටු ඇතැම් දෙවිවරු එතුමා මියගිය බව ප්‍රකාශ කළහ. ඇතැමුන් ප්‍රකාශ කළේ එතුමා තව ම මියගොස් නැතත් පසුව මියයනු ඇති බවයි. ඇතැමෙක් එතුමා රහත් වී ඇතැයි පැවසූහ.

සිරුරට දුක් දීමෙන් තමා සොයන විමුක්තිය ලැබිය නොහැකි බව බෝසතාණන් වහන්සේට අවබෝධ විය. ඉන්පසු ශරීරය පවත්වා ගැනීමට ප්‍රමාණවත් තරමින් ආහාර ගැනීමට උන්වහන්සේ පෙළඹුණහ; දුෂ්කර තපස් ක්‍රම අතහැර නැවත පිඬු සිඟා වැඩියහ.

තම ශරීරයට දැඩි සේ දුක් දීමෙන්වත් දැඩි සේ සැප දීමෙන්වත් තමන් සොයන විමුක්තිය ලැබිය නොහැකි බව උන්වහන්සේ තේරුම් ගත්හ. ඉන්පසු උන්වහන්සේ අනුගමනය කළ ප්‍රතිපදාව මැදුම් පිළිවෙත නම් විය. එම අවස්ථාවේ පස්වග තාපසවරු, “මොහු දැන් දුෂ්කර ක්‍රියාව අතහැරි නිසා බුදු වන්නේ නැතැ,” යි ප්‍රකාශ කර බෝසතාණන් වහන්සේ අතහැර ගියහ.

ඉන්පසුව බෝසතාණන් වහන්සේ සේනානි නම් නියම් ගමෙහි විශාල නුගරුකක් මුල වැඩසිටිමින් භාවනා කළහ. එදා වෙසක් පුන් පොහෝ දිනකි. සුජාතා නම් සිටුදුවක් එම නුගරුකේ සිටින දෙවියන්ට වූ භාරයක් නිදහස් කිරීමට රන් තලියක තැබූ කිරිබතක් රැගෙන පැමිණියා ය; එය බෝසතාණන් වහන්සේට පූජා කළා ය. බෝසතාණන් වහන්සේ නේරංජරා නදියෙන් දිය නා එම කිරිබත් පිඬු කොට වැළඳූහ.

“මම බුදු වන්නේ නම් මේ රන් තලිය උඩුගම් බලා යේවා” යි අධිෂ්ඨාන කොට උන්වහන්සේ රන් තලිය දියට දැමූහ. එය ක්‍රමයෙන් ගඟ මැදට ගොස් උඩුගම් බලා පා විය. එය දුටු බෝසතාණන් වහන්සේ තමන් ඒකාන්තයෙන් ම බුද්ධත්වයට පත් වන බව දැන ගත්හ.

එදින සවස් කල ඇසතු බෝ මුල කරා ගමන් ගන්නා උන්වහන්සේට සොත්ථීය නම් බමුණා මුණ ගැසිණි. ඔහු උන්වහන්සේට කුසතණ මිටි අටක් පූජා කළේ ය. බෝසතාණන් වහන්සේ එම කුසතණ මිටි ඇසතු බෝමුල අතුරා ඒ මත වැඩ සිටියේ “බුද්ධත්වය ලබා මිස නොනැඟිටිමි”යි යන අධිෂ්ඨානයෙනි. උන්වහන්සේ රැය පහන් වන තුරු භාවනාවේ නිරත වූහ.

එදින පූර්ණ චන්ද්‍රයා සෞම්‍ය රැස් දහරා විහිදන්නට විය. පිපුණු මල්වලින් බර වූ තුරුලතා පරිසරයේ සුන්දරත්වය වැඩි කළේ ය. අතුරන ලද අහස් වියනක් සේ සදෙව් ලෝ වැසි දෙවියෝ ද බ්‍රහ්මයෝ ද සාධු නාද දෙමින් දර්ශනය වන්නට වූහ. මඳ සුළඟ හමා යමින් දසත ම මල් සුවඳින් සුවඳවත් කරන්නට විය.

ආනාපානසති භාවනාව වඩමින් සිත සමාධිගත කළ බෝසතාණන් වහන්සේ පෙර ආත්මය දැන ගැනීමේ නුවණ, සත්ත්වයන්ගේ උප්පත්තිය හා මරණය දැන ගැනීමේ නුවණ සහ සියලූ කෙලෙස් නැසීමේ නුවණ උපදවා ගත්හ. මේවා ත්‍රිවිද්‍යා නමින් හැඳින්වේ. අලූයම් කාලයේ දී බෝසතාණන් වහන්සේ චතුරාර්ය සත්‍ය ධර්මය අවබෝධ කොට ගෙන උතුම් වූ සම්මා සම්බුද්ධත්වයට පත් වූහ.