වර්ෂ 1815 දී අපේ රට සම්පූර්ණයෙන් ම ඉංග්‍රීසි පාලනයට යටත් විය. ඉන් පසු අපේ රට තුළ වඩාත් සැලකිලි ලැබුණේ ඉංග්‍රීසි උගත් ක්‍රිස්තු භක්තිකයන්ට පමණි. මේ නිසා සිංහල ව්‍යාපාරිකයන්, උගතුන් මෙන් ම බොහෝ පිරිසක් ක්‍රිස්තියානි භක්තිකයෝ බවට පත් වූහ.

ඉංග්‍රීසි ආධිපත්‍යයත් සමග බෞද්ධ පිරිවෙන මුල් කර ගත් දේශීය අධ්‍යාපන රටාව මිෂනාරි අධ්‍යාපනය බවට පත් විය. අපේ රටේ බොහෝ පිරිසක් සිංහල සිරිත් විරිත් අතහැර බටහිර සිරිත් විරිත් වැළඳ ගත්හ; රටේ ජාතික අභිමානය පිරිහුණි; බුද්ධ ශාසනයේ දියුණුවට බාධා ඇතිවුණි.

මෙවන් අභාග්‍යසම්පන්න කාලයක අපගේ ජාතියේත්, ආගමේත් වාසනාවට උදාර පුත්‍රයෙක් ඉපදුණි. ඔහු පසුකාලීනව සිංහලයන් අවදි කළ බෞද්ධ නායකයෙක් විය. ඒ උදාර නායකයා අනගාරික ධර්මපාලතුමා ය.

වර්ෂ 1864 සැප්තැම්බර් 17 දා එතුමා උපත ලැබී ය. එතුමාගේ මුල් නාමය වන්නේ දොන් ඩේවිඩ් හේවාවිතාරණ ය. ඔහුගේ පියා දොන් කරෝලිස් හේවාවිතාරණ ය¦ මව මල්ලිකා හේවාවිතාරණ ළමාතැනී ය. මේ පවුල මුලින් පදිංචිව සිටියේ මාතර හිත්තැටිය ග්‍රාමයේ ය. පසුව ඔවුහු කොළඹ කොටහේනේ පදිංචි වූහ. එදා බෞද්ධ පාසල් හෝ රජයේ පාසල් හෝ නොතිබුණි. කුඩා හේවාවිතාරණ ඉගෙන ගත් පාසල්වල ඉංග්‍රීසි භාෂාවත්, ක්‍රිස්තු ධර්මයත් ඉගෙන ගැනීම අනිවාර්ය විය. එහෙත් මේ කාලයේ දී ඩේවිඩ් ශිෂ්‍යයා සිංහල, පාලි, බුද්ධ ධර්මය යන විෂයයන් කොළඹ විද්‍යෝදය පරිවේණාධිපති හික්කඩුවේ ශ්‍රී සුමංගල නාහිමියන්ගෙන් ඉගෙනුම ලැබී ය. එය ඔහුගේ ජීවිතය සාර්ථක කර ගැනීමට උපකාරී විය.

උසස් අධ්‍යාපනය ලබා ගැනීම සඳහා මෙතුමා ගල්කිස්ස ශාන්ත තෝමස් විද්‍යාලයට ඇතුළු විය. එහි දී ඔහු ක්‍රිස්තු ධර්මය ඉංග්‍රීසි භාෂාවෙන් මැනවින් ඉගෙන ගත්තේ ය. පාසල් කාලයේ දී ම මෙතුමා චතුර කථීකයෙක් විය. හේවාවිතාරණ තරුණයා, වාදීභසිංහ මිගෙට්ටුවත්තේ ගුණානන්ද හිමියන් සමග සමීප ඇසුරක් ඇති කර ගත්තේ ය. බෞද්ධ හා කි්‍රස්තියානි භක්තිකයන් අතර ඇති වූ පානදුරා වාදය නැරඹූ මේ තරුණයා මිගෙට්ටුවත්තේ ගුණානන්ද හිමිගෙන් වාද විවාද කිරීමේ ශක්තිය ලබා ගත්තේ ය.

පානදුරා වාදයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ලංකාවට පැමිණි ඇමරිකානු ජාතික කර්නල් හෙන්රි ස්ටීල් ඕල්කට්මා තුමා හා රුසියානු ජාතික බ්ලැවැට්ස්කි මැතිනිය යන දෙපළ ඇසුරු කිරීමට තරුණ හේවාවිතාරණට හැකියාව ලැබුණි. මෙහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ඕල්කට්තුමා විසින් ආරම්භ කරන ලද පරම විඥානාර්ථ බෞද්ධ සමාගමට සම්බන්ධ වී සේවය කිරීමට ඔහුට අවස්ථාව උදාවිය. එසේ ම ලෝකයේ විවිධ රටවල සංචාරය කරමින් බොහෝ අත්දැකීම් ලැබීමට ද අවස්ථාව ලැබුණි.

මේ කාලයේ දී පරමවිඥානාර්ථ බෞද්ධ සංගමය විසින් බෞද්ධ පාසල් ආරම්භ කිරීමට පියවර ගනු ලැබිණි. ඒ සඳහා ඕල්කට්තුමා සමග හේවාවිතාරණ තරුණයා ද මූලිකත්වය ගෙන කටයුතු කළේ ය. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස කොළඹ ආනන්ද විද්‍යාලය, මහනුවර ධර්මරාජ විද්‍යාලය, ගාල්ල මහින්ද විද්‍යාලය, මාතලේ විජය විද්‍යාලය, ගම්පොළ ජිනරාජ විද්‍යාලය ආදි උසස් විද්‍යාල බිහි විය. ඕල්කට්තුමා ආරම්භ කළ සරසවි සඳරැස පුවත්පතට සම්බන්ධ වූ ඔහු පුවත්පත් කලාව පිළිබඳ නිපුණත්වයක් ලබා ගත්තේ ය. පසුව හේවාවිතාරණ මහතා ‘සිංහල බෞද්ධයා’ පුවත්පත ආරම්භ කරමින් සිංහල බෞද්ධයා දිරිමත් කිරීමට කටයුතු කළේ ය.

1894 දී ඉන්දියාවේ පැවති පරමවිඥානාර්ථ බෞද්ධ සමාගමේ සාංවත්සරික උත්සවයට ඩේවිඩ් හේවාවිතාරණ සහභාගි විය. ආපසු පැමිණි විගස එතුමා ‘ඩේවිඩ්’ යන නම අතහැර ඒ වෙනුවට ‘ධර්මපාල’ යන ආර්ය සිංහල නාමය භාවිත කරන්නට පටන් ගත්තේ ය. ගෘහජීවිතයෙන් ඈත් වී ධර්මය වෙනුවෙන් ම තම ජීවිතය කැප කළ නිසා එතුමා ‘අනගාරික ධර්මපාල’ නමින් ප්‍රසිද්ධ විය. සිංහලයන්ගේ පරගැති භාවය, කුසීතකම හා නිවට ගතිවලට විරුද්ධව එතුමා තම හඬ අවදි කළේ ය. රට පුරා දේශන පවත්වමින් සිංහලයා අවදි කිරීමට කටයුතු කළේ ය.

ර්‍ණමගේ රට, මගේ ජාතිය, මගේ ආගම, මගේ භාෂාව කියා වටිනා රත්න හතරක් අපට තියෙනවා. ඒ රත්න හතර ආරක්ෂා කර ගැනීම මගේ යුතුකමයි”
 සිංහලයිනි කිසි දිනක බොරු නොකියනු!
 ගව මස් නොකනු!
 මත් වතුර නොබොනු!
 සිංහලයිනි නැගිටිවු! බුද්ධගයාව බේරා ගනිවු!
එතුමා තම දේශනවල දී නිතර ප්‍රකාශ කළ වදන් වේ.

ලක් මෑණියන් වෙනුවෙන් උසස් සේවයක් කළ ධර්මපාලතුමාණෝ වර්ෂ 1931 දී ඉන්දියාවේ මූලගන්ධ කුටි විහාරයේ දී ‘සිරි දේවමිත්ත ධර්මපාල’ නමින් පැවිදි වී වර්ෂ 1933 අප්‍රේල් 29 දින අපවත් වූහ.

අපගේ දැය පුබුදු කරමින්, බෞද්ධාගමට නිසි තැන ලබා දීමට ක්‍රියා කළ මේ උදාර වීරවරයා අනගාරික ධර්මපාලතුමායි. හින්දු භක්තිකයන් සතු ඉන්දියාවේ බුද්ධගයාව බෞද්ධයන්ට උරුම කර දුන් එතුමාගේ ශ්‍රී නාමය අපගේ ජාතික වීරවරුන් අතර ඉහළින් ම සනිටුහන් වී ඇත.