කුමාරතුංග මුනිදාස සිංහල භාෂා සාහිත්‍ය ක්ෂේත්‍රයෙහි විශාල පෙරළියක් සිදු කළ පඬිවරයෙකි. කුමාරතුංග මුනිදාසයන්ගේ සාහිත්‍ය සේවාව අංශ කිහිපයකට විහිදෙයි. ළමයින් සඳහා රචිත ගද්‍ය හා පද්‍ය නිර්මාණ ඒ අතරින් ප්‍රමුඛ වෙයි. හත්පණ, හීන්සැරය, මඟුල්කෑම එතුමන් විසින් ළමයින් සඳහා රචිත ප්‍රබන්ධ වන අතර කුමර ගී ආදි පද්‍ය කෘති ඒ ඒ වයස් මට්ටම අනුව ශ්‍රේණිගතව ඉදිරිපත් කර ඇත. පාසල් සිසුන් සඳහා එතුමන් විසින් සම්පාදිත කියවන නුවණ (හයවන ශ්‍රේණිය) කෘතියෙන් උපුටා ගත් කතාවක් මෙහි දැක්වේ.
ඒ කළුවර දවසෙකි. හිරු බැසැ සතර පැයකට වඩා ගෙවුණේ යැයි නො සිතමි. එදා මට බඩ පුරා කන්නට ආහාරයක් නො ලැබුණු හෙයින්, ළඟැ මැ ගම්මානයකට ගොස්, කුඹුරකට වැදී ගොයම් ටිකක් වත් කන්නට රෑ බෝ වන තෙක් බලා සිටියෙමි. නිකම් මැ සිටියේ නො වේ. වැඩි රසක් නැතත් අසලැ වූ ගසෙකැ අත්තක් මගේ සොඬට පැමිණියේ යැ. මම ඉන් කොළ ටික ටික වරින් වරැ කටට යැවුවෙමි.
දිග හූවක් ඇසෙන්නට වියැ. එ, මා පෙරැ ඒ තරම් අසා පුරුදු හිවල් හූව නො වේ. නො බැසැ මැ, නො නැඟැ මැ, එක් පමණට පැවැති තියුණු හඬෙකි. හිවල් හූව නඟී, බසී, නඟී, බසී. එබඳු නැඟීමෙක් බැසීමෙක් මේ හඬෙහි නුවූයේ යැ. මා යන්නට සිතා සිටි කුඹුර මගේ සිතින් ඈත් වියැ. කොළ අත්ත ද කටට මුත් සිතට නො වන්නේ යැ. දැන් සිත නටවන්නේ මේ අලූත් හඬ යි. නුපුරුදු හඬක් ඇසුණු විටැ පරීක්ෂාකාරී වීම අප කා ගේත් සිරිත නො? ඒ සිරිත වැඩි වේලාවක් පවත්වන්නට මට නො ලැබුණේ යැ. මගේ සොඬත් වලගත් මා නො දන්වා මැ, සැණින් දිසා මාරුවක් කෙළේ යැ. මා එක් වර මැ උඩ යන්නට වන් සැටියෙක් ද හැඟිණි. එවරැ ඇසුණු හූව එතරම් තියුණු යැ, එතරම් භයංකර යැ.
ඒ හූව මහ දරුණු සතකුගෙන් ආ බවට මට දැන් සැකයෙක් නැත්තේ යැ. පෙරැ කිසි කලෙකැ නුවූ වෙනසෙක් මගේ සිතට වදින්නට වියැ. භය මට එ තරම් පුරුදු නො වන බව ඔබ දනිති. එදා එක වරට මැ මගේ සිත එය වහ වහා පුරුදු කරන බව මට හැඟුණේ යැ. ඒ හැඟීම කෙබඳු දැයි මා සලකා බැලුයේ එතැනට බොහෝ ඈත දී යැ. ඇයි? හූව එවූ සතා අහස පොළොව දෙදරවා ගෙනැ ආයේ, මට පෙනෙන්නට මැ වී යැ.
මගේ පාදයෝ මට වඩා හොඳ හපන්නු යැ. ඔහු මට කොතරම් හිතවත්තු ද යනු ඉඳුරා වැටැහුණේ එදිනැ යැ. වෙන දා මගේ සිත නො දන්වා එක ද පාදයෙක් නො සෙලැවුණේ යැ. පාදයෝ සිත දන්වන්නට තව මොහොතක් නැවැතුණාහු නම්, මේ පුවත ඔබට කියන්නට වත් මට අවසරයෙක් නො ලැබෙන්නේ යැ. අනේ, පාදයෙනි, තොපට පින් සිදු වේවා. තොප එදා මා වන මැදට ගෙනැ ගිය තරම් ඉක්මනට මට එය සිතීම ද නො හැකි යැ. එදා නම් තොපට පින් දෙන්නට ද මට සිහි මඳ වියැ. කමා කරවු.
වන මැදැ දී මම බියෙන් ගැසි ගැසී, මඳ කොටැ පසු පස බැලූයෙමි. භයානක යි! භයානක යි! ඒ සතා ඇදෙන්නේ පළමු මට පෙනුණු සැටියට නම්, එය මගේ මේ මහ හිසට කුඩා වෙතොත් මෙඳකි. ඒ ඇසින් මහත් ආලෝකයක් නික්මී, වන මැදැ ගව්වක් පමණ ඈතට විහිදී ගියේ යැ. ආලෝකය සුදු යැ. මට ඒ ඇස දකින්නට ලැබුණේ මොහොතෙකි. එතරම් වේගයෙන් සතා ඇදී ගියේ යැ. අහෝ, ඒ සතාගේ දිග මහත! මා වැනි අලි දහසක් එක් තැන් වී, හිසින් හිස දී සිටි දෙදෙනා බැගින් පන්සියයක් පෙළට සිටැ, එසේ සිටියවුන් පිටැ නැඟී ඉතිරි පන්සියය සිටිය හොත්, ඒ සතාගේ දිගට මහතට සරිලන අලි වැළක් වෙති යි සිතමි. මේ ගණන මා සිතා ගත්තේ පසු වැයැ. එ වේලේ නම් මට මගේ හිස් ගණන ද මතක නැති වියැ. ඔහුට පාද බොහෝ ගණනෙක් වූයේ යැ. හොඳ සිහියෙන් සිටි විටෙකැ වත් එය ගණන් කිරීම නො හැකි යැ. ගණන් කිරීම තබා, පා නැඟීම හෙළීම වත් කෙසේ කැරිණි ද යනු නො කියැ හැකි යැ. ගමන එතරම් වේගවත් යැ. එය එසේ වුව ද, ඒ සතාගේ ඉතා විශාල මුඛ මහත් ගණනක් බව ද සියල්ල එකට එක ළං වැ අංශයෙහි පිහිටි බව ද හොඳින් පෙනුණේ යැ. මා සිටියේ සතාගේ දක්ෂිණාංශයේ යැ. වාමාංශයෙහිත් මුඛ වී ද නො වී දැ යි නො දනිමි. පෙනුණු මුඛවලින් නම් ආලෝකයෙක් නිකුත් වූයේ යැ.
ඒ සතාගේ ගමන තමා ගමන! එතරම් දිග එතරම් මහත ශරීරයක් ඇදෙන කලැ අහස පොළොව දෙදැරීම පුදුමයෙක් නො වේ. පුදුමයට කාරණය නම්, දිවෙමින් මැ ඔහු ලන හතිය යි. එය ගව්වක් දුරට ඇසේ යැයි සිතමි. හති ලන කලැ මුඳුනින් මහ කළු වලාකුළු නික්මෙයි. හිස් මුඳුනෙහි නාසය වී ද, කටෙක් වී දැ යි නො දනිමි. කුමක් වූවත් එහි විවරය ඉතා මහත් වියැ යුතු යි. එයින් නිකුත් වනුයේ නිකම් මැ කළු වලාකුළු නො වේ. මැද තුරෙහි ඉතා මහත් ගණනක් දීප්තිමත් තාරකා ද වෙයි.
ඉතින් මේ සතා ගැනැ ඔබගේ හැඟීම කෙසේ ද? අපි, අලි මේ වනයේ අනාදි කාලයක් මුළුල්ලේ විසූමු. සත්‍ය වශයෙන් අපගේ හැඟීම වූයේ, මේ, අලිනට ඇරුණු වනයෙකැ කියා යැ. හැඟීම දැන් වෙනස් කරන්නට කාලය නො පැමිණියේ ද? ඒ සතාගේ ආහාරය කුමක් දැයි නො දනිමි. මස් බුදින්නෙක් නම් දිනකට අලින් පනසකුත් මඳ වෙති යි සිතමි. ගහ කොළ කන්නෙක් නම් මේ මහත් වනය සත් අට දිනකට වඩා නො සෑහේ. ඒ කුමක් කෙසේ වුව ද අපට
ලැබූ දශාව භයංකර යැ. අප්‍රතික්‍රියාවස්ථාව කඳ මැදට මැ පැමිණෙන්නට පළමු වාසයට වෙන වනයක් සොයා ගැනීම නුවණට හුරු යැ මගේ කල්පනාව.