පන්සාළිස් වසක් පුරා ගම් දනවුවලට වඩිමින් ජනතාවට ධර්මය දේශනා කළ බුදුරජාණන් වහන්සේ, උපතින් අසූ වැනි වයසේ දී අවසාන වස් කාලය ගත කිරීමට වැඩම කළේ විශාලා මහනුවර අසල වූ බේලූව ගමට ය. එහි දී උන්වහන්සේ රෝගී වූහ. බුදුරජාණන් වහන්සේට උපස්ථාන කළ ආනන්ද හිමියෝ මහත් දුකට පත් වූහ. අධිෂ්ඨාන
බලයෙන් එම රෝගය තාවකාලිකව යටපත් කර ගැනීමට බුදුරජාණන් වහන්සේට හැකියාව ලැබිණ.

වස් කාලය අවසානයේ බුදුරජාණන් වහන්සේ සැවැත් නුවරටත්, එතැනින් රජගහ නුවරටත්, යළිත් විශාලා මහනුවරටත් වැඩම කළ සේක. උන්වහන්සේ චාපාල චේතිය ප්‍රදේශය රමණීය ප්‍රදේශයක් බව ප්‍රකාශ කළ සේක. චාපාල චේතිය අසල දී බුදුරජාණන් වහන්සේ තව තෙමසකින් පිරිනිවන් පාන බව භික්ෂූන් වහන්සේලාට දැන්වූහ. මෙය
ආයු සංස්කාරය අත හැරීම ලෙස හැඳින්වේ.

විශාලා මහනුවර කූටාගාර ශාලාවට රැස් වූ භික්ෂූන් වහන්සේලා අමතා බුදුරජාණන් වහන්සේ මෙසේ වදාළ සේක.

"මා අවබෝධ කරගත් ධර්මය ඔබ සැමට දේශනා කළෙමි. ඒ ධර්මය
හොඳින් ඉගෙන ගන්න. සමාජයේ මිනිසුන්ගේ යහපත පිණිසත්, බුදු
සසුනේ දියුණුව පිණිසත් කටයුතු කරන්න. තව තුන් මසකින් මාගේ පිරිනිවන සිදු වේ.”

බුදුරජාණන් වහන්සේ පිරිනිවන් පාන බව ඇසූ රහතන් වහන්සේලා ධර්ම සංවේගයට පත් වූහ. රහත් තත්ත්වයට පත් නොවූ භික්ෂූන් වහන්සේලා ඇතුළු පිරිස මහත් ශෝකයට පත්ව හඬා වැලපුණහ.

මේ අතර ධම්මාරාම හිමි පමණක් හුදෙකලාව භාවනා කරමින් සිටියේ ය. ඒ හිමියන්ගේ උත්සාහය වූයේ බුදුරජාණන් වහන්සේගේ පිරිනිවීමට පෙර රහත් බව ලබා ගැනීම ය. එම උත්සාහය බුදුරජාණන් වහන්සේ විසින් මහත් සේ අගය කරන ලදි.

විශාලා මහනුවරින් නික්මුණු බුදුරජාණන් වහන්සේ ඇතුළු භික්ෂූන් වහන්සේලා නගර කිහිපයක් පසු කර පාවා නුවරට වැඩම කළ සේක. එහි දී චුන්ද කර්මාර පුත්‍රයාගෙන් ලැබූ සූකර මද්දව දානය වැළඳීමෙන් පසු ව බුදුරජාණන් වහන්සේගේ යටපත් වී තිබූ රෝගී තත්ත්වය යළිත් මතු විය. බුදුරජාණන් වහන්සේ ලබා ගත් අවසාන දානය වූයේ ද චුන්ද කර්මාර පුත්‍රයාගේ එම දානයයි.

පාවා නුවරින් පිටත් වී කුසිනාරා නුවර බලා වඩින බුදුරජාණන් වහන්සේට මහත් වෙහෙසක් ද, ක්ලාන්ත ගතියක් ද, පිපාසයක් ද දැනිණි. භික්ෂූන් වහන්සේලා බුදුරජාණන් වහන්සේට සිවුරක් එලා ආසනයක් පිළියෙල කර දුන්හ. එහි වැඩ සිටි බුදුරජාණන් වහන්සේට ආනන්ද හිමියෝ පැන් ගෙනැවිත් පිළිගැන්වූහ. ටික වේලාවකින් බුදුරජාණන්
වහන්සේ භික්ෂූන් වහන්සේලා සමග කුකුත්ථා නදිය වෙත වැඩම කොට පැන් පහසු වූහ. ඉන් පසු අසල වූ අඹ වනයට වැඩි බුදුරජාණන් වහන්සේ සිවුර බිම එලා එහි සැතපුණු සේක.

එතැනට පැමිණි පුක්කුසාති නම් රජ කුමරෙක් (මල්ල රජ පුත්‍රයෙක්) බුදුරජාණන් වහන්සේගෙන් බණ අසා තෙරුවන් සරණ ගියේ ය. ඔහු වටිනා සිවුරු දෙකක් බුදුරජාණන් වහන්සේට පූජා කළේ ය. ආනන්ද හිමි ඉන් එක් සිවුරක් බුදුරජාණන් වහන්සේට පෙරවී ය.

තමා දුන් දානය වැළඳීමෙන් පසුව බුදුරජාණන් වහන්සේ රෝගී වීම ගැන චුන්ද කර්මාර පුත්‍රයාගේ සිතේ පසුතැවීමක් ඇති වේ යැයි බුදුරජාණන් වහන්සේ සිතූ සේක. එසේ වුවහොත් චුන්දගේ සිත සනසන මෙන් උන්වහන්සේ ආනන්ද හිමිට පැවරූහ. බුදු වීමට පෙර සුජාතා සිටු දුව පිළිගැන්වූ දානයත්, පිරිනිවන් පෑමට පෙර චුන්ද පිළිගැන්වූ දානයත් එක හා සමාන ආනිශංස ගෙන දෙන බව බුදුරජාණන් වහන්සේ වදාළ සේක.

බුදුරජාණන් වහන්සේ විශාලා මහනුවරින් නික්මී භණ්ඩගාම, හත්තිගාම, අම්බගාම, ජම්බුගාම යන ගම් පසු කර භෝග නගරයට වැඩියහ. භෝග නගරයෙන් නික්මී පාවා නුවරට වැඩම කර, පසුව කුසිනාරා නුවර මල්ල රජවරුන්ගේ උපවත්තන නම් සල් උයනට වැඩියහ. එහි සල් ගස් දෙකක් අතර පැනවූ යහනක සිංහ සෙය්‍යාවෙන් සැතපුණු සේක.

එදින වෙසක් පුන් පොහෝ දිනයයි. සම්මා සම්බුදුරජාණන් වහන්සේගේ පිරිනීවීම සිදුවන දිනයයි. පිපී තිබුණු සල් මල් පෙති, මල් රේණු බුදුරජාණන් වහන්සේට පූජා පිණිස මෙන් බුදු සිරුර වසා ගනිමින් වැටිණි. දෙවියෝ, බ්‍රහ්මයෝ අහසේ සිට දිව්‍ය මල් විසුරුවමින් බුදුරජාණන් වහන්සේගේ ශ්‍රී ශරීරයට පූජා පවත්වන්නට වූහ. රහත්
භාවයට පත් නොවූ භික්ෂූන් වහන්සේලා හඬා වැලපෙන්නට වූහ. සංවේගයට පත් වූ දෙවියෝ මෙන් ම බ්‍රහ්මයෝ ද හඬා වැලපුණහ. මුළු පරිසරය ම නිසල වී පැවතුණි.

සංවේගයෙන් හා ශෝකයෙන් සිටි සියලූ දෙනා ඇමතූ බුදුරජාණන් වහන්සේ සැදැහැවතුන් විසින් දැක වන්දනාමාන කර ගත යුතු ස්ථාන සතරක් ගැන දේශනා කළ සේක.
1. සිදුහත් කුමරු උපන් ස්ථානය
2. බෝසතාණන් වහන්සේ බුද්ධත්වයට පත් වූ ස්ථානය
3. බුදුරජාණන් වහන්සේ පළමු ධර්ම දේශනය පැවැත්වූ ස්ථානය
4. සම්බුද්ධ පරිනිර්වාණය සිදු වූ ස්ථානය

ශෝකයෙන් හඬන ආනන්ද හිමියන් සනසමින් බුදුරජාණන් වහන්සේ මෙසේ වදාළ සේක.

ආනන්ද, ශෝක නොකරන්න. දුක් නොවන්න. නොවැලපෙන්න.
ඔබ ඉතාමත් හොඳින් බුද්ධ උපස්ථානය සිදු කළා. ඔබ බොහෝ පින්
කළ හිමි නමක්. උත්සාහ කරන්න. භාවනා කරන්න. ඉක්මනින් ම
ඔබට රහත් වීමට හැකියාව ලැඛෙනු ඇත.”

මේ අවස්ථාවේ දී එතැනට පැමිණි සුභද්‍ර නම් තවුසාට ධර්මය පිළිබඳ කරුණු කිහිපයක් බුදුරජාණන් වහන්සේගෙන් දැන ගැනීමට අවශ්‍ය විය. පිරිනිවන් මංචකයේ සිටින බුදුරජාණන් වහන්සේ සමග කතා කිරීමට ඔහු ආනන්ද හිමිගෙන් අවසර ඉල්ලූවේ ය. බුදුරජාණන් වහන්සේ වෙහෙසට පත් වන නිසා ආනන්ද හිමි එයට ඉඩ නොදුන් නමුත් බුදුරජාණන් වහන්සේ සුභද්‍ර තමන් වෙත ගෙන්වා ගත් සේක. 

බුදුරජාණන් වහන්සේ සුභද්‍ර ඇසූ ප්‍රශ්නවලට පිළිතුරු දුන් සේක. ධර්මය ඇසූ සුභද්‍ර පැවිදි ව රහත්භාවයට පත් විය. බුදුරජාණන් වහන්සේගේ අන්තිම ශ්‍රාවකයා සුභද්‍ර මහරහතන් වහන්සේ ය. 

බුදුරජාණන් වහන්සේ භික්ෂූන් වහන්සේලා අමතා මෙසේ වදාළ සේක.

"මහණෙනි, මම අවසන් වරට ඔබ අමතමි. සියලූ සංස්කාර ධර්ම
වෙනස් වන සුලූ ය. ප්‍රමාද නොවී කුසල් දහම් හි යෙදෙන්න.”

මෙය බුදුරජාණන් වහන්සේගේ අන්තිම බුද්ධ වචනයයි.

එදින රාත්‍රියේ බුදුරජාණන් වහන්සේ පිරිනිවන් පෑ සේක. උපවත්තන සල් උයනත් අවට පරිසරයත් පුරා පැතිරී ගියේ මහත් ශෝකයකි. බුදුරජාණන් වහන්සේගේ බුදු සිරුර වැසෙන සේ සල් මල් වැටුණි. සල් මල් සුවඳ සෑම තැනක ම පැතිරී ගියේ බුදුරජාණන් වහන්සේට සොබාදහම දක්වන ගෞරවයක් ලෙසිනි.

බුදුරජාණන් වහන්සේ පිරිනිවන් පෑ විගස මහ පොළොව කම්පා විය. අහස්තලය ගිගුම් දුන්නේ ය. සියලූ දෙවිවරු වැඳුම් පිදුම් කළහ. මල්ල රජ දරුවෝ දින සතක් ම සුවඳ මල්, සුවඳ පැන් ආදියෙන් බුදු සිරුරට පූජා කළහ. සක්විති රජ කෙනකුගේ ආදාහනයක් මෙන් සියලූ සිරිත් විරිත් සහිත ව බුදුරජාණන් වහන්සේගේ ආදාහන කටයුතු පිළියෙල කෙරිණි.

මල්ල රජ දරුවන් විසින් මකුටබන්ධන නම් ස්ථානයේ සඳුන් දරවලින් සාදන ලද සෑයක බුදුරජාණන් වහන්සේගේ ශ්‍රී දේහය තැන්පත් කර ආදාහනය කරන ලදි.