1948 - 1972 දක්වා බි්‍රතාන්‍යයන් විසින් හඳුන්වා දෙන ලද සෝල්බරි ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව මෙරට ක්‍රියාත්මක විය. මෙම ව්‍යවස්ථාව යටතේ බ්‍රිතාන්‍ය රැජින තවදුරටත් මෙරටෙහි රාජ්‍ය නායිකාව ලෙස පිළිගැනීමත්, නීති සම්පාදනයේ දී පාර්ලිමේන්තුවට නොයෙකුත් සීමාවන් පැවතීමත් වැනි හේතු නිසා ශ්‍රී ලාංකිකයන් ලැබූ නිදහස අංග සම්පූර්ණ නැතැයි යන අදහස් පැවතුණි.

මේ නිසා 1950 දශකයේ සිට දේශපාලනඥයන්, බුද්ධිමතුන්, ලේඛකයන්, විචාරකයන් වැනි සමාජයේ යම් යම් කොටස් විසින් නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් සම්පාදනය කර ගැනීමේ අවශ්‍යතාව පෙන්වා දෙන ලදි. එහෙත් සෝල්බරි
ව්‍යවස්ථාව වෙනස් කිරීමට නීතිමය සීමා පැවති නිසා 1972 වර්ෂය වන තෙක් ම එයට ඉඩක් නොලැබිණි.

1970 මහ මැතිවරණයේ දී සමගි පෙරමුණ ඉදිරිපත් කළ ප්‍රතිපත්ති ප්‍රකාශනය මගින් නව ව්‍යවස්ථාවක් සකස් කොට සම්මත කර ගැනීම සඳහා ව්‍යවස්ථා සම්පාදක මණ්ඩලයක් ලෙස ක්‍රියාත්මක වීමට තම පක්ෂයට ජන වරමක් ලබා දෙන මෙන් ජනතාවගෙන් ඉල්ලා සිටියේ ය. මේ අනුව මැතිරණයේ දී පාර්ලිමේන්තුවේ 2/3ක බහුතර ආසන සංඛ්‍යාවක් ලබා ගැනීමට සමත් වූ අතර එය පාදක කර ගනිමින් නව ව්‍යවස්ථාවක් සම්පාදනය කර ගැනීම සඳහා අවශ්‍ය කටයුතු පිළියෙල කෙරිණ. එම ආණ්ඩුවේ අගමැති තනතුර ලබා ගත් සිරිමාවෝ බණ්ඩාරනායක මැතිණිය යටතේ පාර්ලිමේන්තුව ව්‍යවස්ථා සම්පාදක මණ්ඩලයක් ලෙස රැස්ව 1972 මැයි 22 වන දින නව ව්‍යවස්ථාවක් සම්මත කරන ලද අතර එය පළමු ජනරජ ව්‍යවස්ථාව ලෙස හැඳින්වේ. එම ව්‍යවස්ථාව මගින් මෙතෙක් පූර්ණ නිදහසට තිබූ බාධා ඉවත් කොට ශ්‍රී ලංකාව ජනරජයක් බවට පත් කෙරිණ.

1972 පළමු ජනරජ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ ප්‍රධාන අංග ලක්ෂණ

ජාතික රාජ්‍ය සභාව

1972 පළමු ජනරජ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට අනුව ව්‍යවස්ථාදායකය හෙවත් නීති සම්පාදනය කළ ආයතනය ජාතික රාජ්‍ය සභාව ලෙස හැඳින්වේ. මෙය මහජන ඡන්දයෙන් තෝරා පත් කර ගත් නියෝජිතයන්ගෙන් පමණක් සමන්විත ආයතනයකි. එබැවින් එය ඒක මාණ්ඩලික ව්‍යවස්ථාදායකයක් ලෙස හැඳින්විය හැකි ය. ජාතික රාජ්‍ය සභාවට මන්ත්‍රීවරුන් 168 දෙනෙක් අයත් වූහ. නීති සම්පාදනය කිරීමේ පූර්ණ බලය එම සභාවට තිබුණි. එහි නිල කාලය වසර හයකි. ජාතික රාජ්‍ය සභාවේ කාර්යන් කිහිපයක් පහත දැක්වේ.

• නීති සම්පාදනය
• මූල්‍ය පාලනය
• විධායකය පාලනය කිරීම

ජනාධිපති තනතුර

සෝල්බරි ආණ්ඩුක්‍රමය අනුව ක්‍රියාත්මක වූ අග්‍රාණ්ඩුකාර ධුරය වෙනුවට 1972 ව්‍යවස්ථාව යටතේ ජනාධිපති ධුරයක් හඳුන්වා දෙන ලදි. මෙතෙක් අග්‍රාණ්ඩුකාරවරයා බ්‍රිතාන්‍ය රැජිනගේ නියෝජිතයා ලෙස පෙනී සිටියත් 1972 ව්‍යවස්ථාව යටතේ ජනාධිපතිවරයා ලාංකික ජනතාවගේ නායකයා විය. අගමැතිවරයා විසින් ජනාධිපතිවරයා පත් කරන ලද අතර ඒ සඳහා ඔහු ශ්‍රී ලංකාවේ පුරවැසියෙකු පත් කළ යුතුව තිබුණි. මෙතෙක් අග්‍රාණ්ඩුකාරවරයාට හිමි වූ බලතල බොහොමයක් නව ව්‍යවස්ථාව යටතේ ජනාධිපතිවරයාට හිමි වී තිබුණි. ජනාධිපතිවරයා අගමැතිගේ උපදෙස් මත එම බලතල ක්‍රියාත්මක කළ යුතු විය. මේ නිසා 1972 ව්‍යවස්ථාව යටතේ ජනාධිපතිවරයා නාමික විධායක තත්වයක් ඉසිලී ය. ඔහුගේ නිල කාලය වසර හතරකි. එවකට අග්‍රාණ්ඩුකාර ධුරය දැරූ විලියම් ගොපල්ලව මහතා මෙරට ප්‍රථම ජනාධිපති ධුරයට පත් විය.

අගමැති ප්‍රධාන අමාත්‍ය මණ්ඩලය

1972 පළමු ජනරජ ව්‍යවස්ථාව යටතේ විධායක බලය හෙවත් නීති ක්‍රියාත්මක කිරීමේ බලය අගමැති ප්‍රධාන අමාත්‍ය මණ්ඩලයට පැවරිණ. මෙය සත්‍ය විධායකය ලෙස ද හැඳින්වේ. අමාත්‍ය මණ්ඩලයේ නායකත්වය අගමැතිවරයාට හිමි විය. ජාතික රාජ්‍ය සභාවේ උපරිම විශ්වාසය දිනා ගත් පුද්ගලයා ජනාධිපති විසින් අගමැති තනතුරට පත් කරන ලදි. ජනාධිපතිවරයා විසින් අගමැතිවරයාගේ උපදෙස් පරිදි අනෙකුත් අමාත්‍යවරුන් පත් කර ගනු ලැබී ය. අගමැති ප්‍රමුඛ අමාත්‍ය මණ්ඩලය ජාතික රාජ්‍ය සභාවට සාමූහිකව වගකීමට බැඳී සිටීම විශේෂ ලක්ෂණයකි.

අධිකරණය

1972 පළමු ජනරජ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව යටතේ යුක්තිය පසිඳලීම සඳහා අධිකරණ පද්ධතියක් පිහිටුවා තිබුණි. පහත සඳහන් පරිදි අධිකරණ ආයතන කිහිපයක් ඊට ඇතුළත් විය.

ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය
මහාධිකරණය
දිසා අධිකරණය
මහේස්ත්‍රාත් අධිකරණය
ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණය

1972 පළමු ජනරජ ව්‍යවස්ථාව යටතේ ඉහළ අධිකරණ ආයතන දෙක වූයේ ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය හා මහාධිකරණයයි. සෝල්බරි ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව යටතේ මෙරට අභියාචනා නඩු විසඳීමේ බලය බ්‍රිතාන්‍ය ප්‍රීවි කවුන්සලයට හිමි වී තිබුණත් 1972 ව්‍යවස්ථාව යටතේ එම බලය ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයට පවරා තිබුණි.

• දිසා අධිකරණයට සියලූ ආකාරයේ සිවිල් නඩු විභාග කිරීමේ බලය හිමි වූ අතර සියලූ ආකාරයේ අපරාධ නඩු විභාග කිරීමේ බලය මහේස්ත්‍රාත් අධිකරණයට හිමි විය.
• පාර්ලිමේන්තුවට ඉදිරිපත් කරන පනත් කෙටුම්පතක් ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට අනුකූල දැයි පරීක්ෂා කිරීම සඳහා ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණය පිහිටුවා තිබුණි.