හැඳින්වීම

පෘතුගීසි හා ලන්දේසි යන බටහිර ජාතීන්ට පසුව ඉංග්‍රීසීහු ශ්‍රී ලංකාවට පැමිණියහ. ඉංග්‍රීසීන්ගේ මව් රට එංගලන්තය නොහොත් බ්‍රිතාන්‍යයයි. ලන්දේසීන් සතුව පැවති මෙරට මුහුදුබඩ ප්‍රදේශ 1796 පෙබරවාරි මාසයේ දී ඉංග්‍රීසීන් යටත් කර ගැනීමත් සමඟ දිවයිනේ බ්‍රිතාන්‍ය පාලන සමය ආරම්භ විය. ඉංග්‍රීසීහු 1815 වර්ෂයේ දී උඩරට රාජ්‍යය ද යටත් කර ගනිමින් සමස්ත දිවයින ම බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතයක් බවට පත් කර ගත්හ. එතැන් සිට 1948 වර්ෂය දක්වා වසර 133ක කාලයක් ඉංග්‍රීසීන් මෙරට පාලන කටයුතු ගෙන ගිය අතර එමගින් මෙරට ඉතිහාසයට විශාල බලපෑමක් සිදු විය. බ්‍රිතාන්‍යයන් මෙරට පාලන බලය අල්ලා ගත් ආකාරය, ඔවුන්ට විරුද්ධව ස්වදේශිකයන් විසින් ගෙන යන ලද අරගල සහ යටත් විජිත සමයේ මෙරට ආර්ථීකය ආදිය පිළිබඳව මෙම පරිච්ඡේදයේ දී අවධානය යොමු කෙරේ.

2.1 බ්‍රිතාන්‍යයන් ශ්‍රී ලංකාවට පැමිණීම හා බලය තහවුරු කර ගැනීම

ඉංග්‍රීසින් මුහුදුබඩ ප්‍රදේශ යටත් කර ගැනීම

1498 වර්ෂයේ දී ඉන්දියාවට පැමිණි පෘතුගීසීහු 1505 වර්ෂය වන විට ශ්‍රී ලංකාවට පැමිණියහ. 17 වන සියවස ආරම්භයේ දී ආසියාවට පැමිණ එම ශතවර්ෂයේ මැද එනම් 1658 වර්ෂය වන විට ශ්‍රී ලංකාවට ද පැමිණි ලන්දේසීහු එවකට පෘතුගීසීන් සතුව පැවති මෙරට මුහුදුබඩ ප්‍රදේශවල තම බලය පිහිටුවීමට කටයුතු කළහ. ඉන්දියාවට පැමිණ ශතවර්ෂ එකහමාරක් පමණ ගත වන තෙක් ඉංග්‍රීසින් ශ්‍රී ලංකාව කෙරෙහි උනන්දුවක් දැක්වූ බවක් නොපෙනේ. එහෙත් 18 වන සියවසේ අවසන් කාලය වන විට ඉංග්‍රීසීහු මෙරට කෙරෙහි ද තම අවධානය යොමු කළහ. මෙසේ බ්‍රිතාන්‍යයන්ගේ අවධානය ශ්‍රී ලංකාව කෙරෙහි යොමු වීමට බලපෑ හේතු කිහිපයකි. එනම්,

• ශ්‍රී ලංකාවේ පිහිටීමේ වැදගත්කම
• ත්‍රිකුණාමලය වරායේ වැදගත්කම
• වෙළෙඳ කටයුතුවල දී ශ්‍රී ලංකාවේ තිබූ වැදගත්කම

ශ්‍රී ලංකාවේ පිහිටීමේ වැදගත්කම

ශ්‍රී ලංකාව යනු ඉන්දියානු සාගරයේ දූපතක් වශයෙන් පිහිටි රටක් බව ඔබ ඉගෙන ගෙන ඇත. මෙරටේ පිහිටීම ඉංග්‍රීසින්ට වැදගත් වීමට බලපෑ ප්‍රධාන හේතු තුනක් දැක්විය හැකි ය.

• 18 වන සියවස වන විට ඉන්දියාවේ නැගෙනහිර හා බටහිර වෙරළබඩ ප්‍රදේශවල බලය ගොඩනගාගෙන සිටි ඉංග්‍රීසින්ට එම ප්‍රදේශ සෙසු යුරෝපීයන්ගෙන් ආරක්ෂා කර ගැනීමේ දී ඉන්දියාවට දකුණින් වෙන ම දූපතක් ලෙස පිහිටි ශ්‍රී ලංකාව විශේෂයෙන් වැදගත් වීම
• ශ්‍රී ලංකාවේ පිහිටීම ඉන්දියාවේ ආරක්ෂාවට පමණක් නොව ඉන්දියානු සාගරයේ නාවික ආධිපත්‍ය පවත්වාගෙන යාමටත් වැදගත් වීම
• පෙරදිග හා අපරදිග වෙළෙඳ මාර්ගවල මධ්‍යස්ථානයක් ලෙස ශ්‍රී ලංකාවේ පිහිටීම

ත්‍රිකුණාමලය වරායේ වැදගත්කම

ඉංග්‍රීසින්ට ත්‍රිකුණාමල වරාය වැදගත් වීමට පහත සඳහන් හේතු බලපෑ බව පෙනේ

• බෙංගාල බොක්කට හා අග්නිදිග ආසියාවට මුහුණ ලා ඇති ස්වාභාවික වරායක් වීම
• රට තුළට නෙරා ගිය ස්වාභාවික වරායක් වූ බැවින් අනතුරුදායක සුළි සුළංවලින් නැව් ආරක්ෂා කර ගත හැකි වීම
• ඉංග්‍රීසින් ඉන්දියානු සාගරයේ දී ප්‍රංශ ජාතිකයන් සමග ගෙන ගිය නාවික සටන්වල දී ත්‍රිකුණාමල වරාය යුධමය අතින් වැදගත් වීම

වෙළෙඳ කටයුතුවල දී තිබූ වැදගත්කම

ඉංග්‍රීසින් ආසියාවේ සිදු කරගෙන ගිය වෙළෙඳ කටයුතුවල දී ශ්‍රී ලංකාව විශේෂයෙන් වැදගත් විය. ඊට බලපෑ හේතු කිහිපයකි.

• ඉතා උසස් තත්වයේ කුරුඳු හා වෙනත් කුළු බඩු මෙරටින් ලබා ගැනීමට හැකි වීම (උදාහරණ - ගම්මිරිස්, කරාබුනැටි, එනසාල්)
• කුළු බඩු හැරුණු විට අලි ඇතුන් වැනි සතුන් ද මුතු මැණික් වැනි වෙළෙඳාමේ දී වැදගත් වූ ද්‍රව්‍ය රැසක් ද මෙරට පැවතීම
• බ්‍රිතාන්‍යයන් විසින් නිපදවන ලද භාණ්ඩ මෙරට දී අලෙවි කිරීමට වෙළෙඳපොළක් ගොඩනගා ගැනීමට හැකි වීම

1796 වර්ෂයට පෙර ඉංග්‍රීසින් හා උඩරට රාජධානිය අතර පැවති සබඳතා

බ්‍රිතාන්‍යයන් ආසියාවට පැමිණෙන අවධියේ දී මෙරට මුහුදුබඩ ප්‍රදේශ ලන්දේසීන්ගේ පාලනය යටතේ තිබූ අතර උඩරට වෙන ම ස්වාධින රාජ්‍යයක් වශයෙන් පැවතුණි. ලන්දේසීන්ගෙන් උඩරට රාජ්‍යයට එල්ල වූ හිරිහැර හා තර්ජන හේතුවෙන් ලන්දේසීන් හා උඩරට රජු අතර මත භේද ඇති විය. ඒ අනුව ලන්දේසීන් මෙරටින් පලවා හැරීම සඳහා ඉංග්‍රීසින්ගේ සහය ලබා ගැනීම කෙරෙහි උඩරට පාලකයෝ උත්සුක වූහ.

එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස උඩරට රාජ්‍යය හා ඉංග්‍රීසින් අතර ප්‍රධාන දූත ගමන් කිහිපයක් සිදු විය.

• 1762 වර්ෂයේ දී ජෝන් පයිබස් කීර්ති ශ්‍රී රාජසිංහ රජු හමු වීම
• 1782 වර්ෂයේ දී හියු බොයිඩ් රාජාධිරාජසිංහ රජු හමු වීම
• 1795 වර්ෂයේ දී රොබට් ඇන්ඩෘෘස් රාජාධිරාජසිංහ රජු හමු වීම

ඉංග්‍රීසී දූතයන් මෙරටට පැමිණි මුල් කාලයේ දී ලන්දේසීන් හා ඉංග්‍රීසීන් අතර මිත්‍ර සබඳතාවක් පැවතුණි. ඒ නිසා ලන්දේසීන් සමග ගැටුම් ඇති කර ගැනීමට ඉංග්‍රීසීහු අකමැති වූහ. එහෙයින් මුල් දූත ගමන් දෙකේ දී උඩරට රජුන්ගේ අරමුණු ඉටු නොවුණි. රොබට් ඇන්ඩෘෘස් 1795 වර්ෂයේ දී රාජාධිරාජසිංහ රජු හමු වූ අවස්ථාවේ දී ඉංග්‍රීසින් ලන්දේසී බලකොටු යටත් කිරීමේ දී රජුගේ සහාය ඉල්ලා සිටියේ ය. රජු ඊට කැමති වුවත් ලන්දේසි බලකොටු යටත් කිරීම ඉංග්‍රීසින් අපේක්ෂා කළ තරම් දුෂ්කර නොවූ හෙයින් ඒ සඳහා රජුගේ සහාය ලබා ගැනීමට ද ඔවුහු ඉදිරිපත් නොවූහ.

පෙරදිග ඉන්දියා ඉංග්‍රීසි වෙළෙඳ සමාගම මෙරට මුහුදුබඩ ප්‍රදේශවල බලය පිහිටුවීම

ඉංග්‍රීසින්ට පෙර මෙරට මුහුදුබඩ ප්‍රදේශ අල්ලාගෙන සිටි ලන්දේසීන්ගේ මව්රට වූයේ ඕලන්දයයි. ප්‍රංශ විප්ලවයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ප්‍රංශය විසින් ඕලන්දය ආක්‍රමණය කොට එහි බලය අල්ලා ගත් හෙයින් ඕලන්ද පාලක පස්වන විලියම් රජතුමා බ්‍රිතාන්‍යයට පලා ගියේ ය. මෙසේ ඕලන්දයේ ප්‍රංශ පාලනයක් බිහි වූ හෙයින් ලන්දේසීන් සතු වූ මෙරට මුහුදුබඩ ප්‍රදේශ ද ප්‍රංශවරුන් යටතට පත් වෙතැයි ඉංග්‍රීසීහු බිය වූහ. මෙම සිදුවීම තම වාසියට හරවා ගත් බ්‍රිතාන්‍යයන්, ලංකාවේ ලන්දේසි බලකොටුවලට ඉංග්‍රීසි හමුදාව ඇතුළත් කර ගත යුතු යැයි ලිපියක් විලියම් රජතුමාගෙන් ලබා ගත්තේ ය. එම ලිපිය එංගලන්තයේ කිව් මාලිගයේ සිට ලියූ බැවින් කිව් ලිපිය ලෙස හැඳින්වේ.

එම ලිපිය ලංකාවේ එවකට ලන්දේසි ආණ්ඩුකාරවරයා වූ ෆන් එංගල්ඛෙක් වෙත ඉදිරිපත් කරනු ලැබුව ද ඔහු ඊට එකඟ නොවී ය. එයට ප්‍රතිචාරයක් ලෙස ඉංග්‍රීසීහු යුධමය ක්‍රියාදාමයකට එළඹුණහ. ඒ අනුව ඉංග්‍රීසීහු 1795 අගෝස්තු 26 වන දින ත්‍රිකුණාමලයේ ලන්දේසීන් සතුව පැවති ෆෙඩ්රික් කොටුවට පහර දී අල්ලා ගත්හ. අනතුරුව පිළිවෙළින් යාපනය, මන්නාරම, කල්පිටිය හා කොළඹ යන ස්ථානවල පිහිටි සියලූ ලන්දේසි බලකොටු තමන් යටතට ගැනීමට ඉංග්‍රීසින්ට හැකි විය. 1796 පෙබරවාරි මාසය වන විට ලන්දේසීන් සතුව පැවති සියලූ ම මුහුදුබඩ ප්‍රදේශ පෙරදිග ඉංග්‍රීසි වෙළෙඳ සමාගම සතු විය.

1796 වර්ෂයේ සිට 1815 උඩරට රාජධානිය යටත් කර ගැනීම දක්වා මුහුදුබඩ ප්‍රදේශවල බ්‍රිතාන්‍යය පාලනයේ කැපී පෙනෙන අවස්ථා පහත දැක්වේ.

• 1796 -1798 දක්වා පෙරදිග ඉන්දියා වෙළෙඳ සමාගම යටතේ පාලනය
• 1798 - 1802 දක්වා ද්විත්ව පාලනය
• 1802 සිට බ්‍රිතාන්‍ය කිරීටය යටතේ පාලනය

මෙරට මුහුදුබඩ ප්‍රදේශ යටත් කර ගැනීමට සම්පූර්ණ යුධ වියදම් දරන ලද්දේ පෙරදිග ඉන්දියා වෙළෙඳ සමාගම විසිනි. එම යුධ වියදම් පියවා ගැනීම සඳහා මෙන් ම ආදායම් ඉහළ නංවා ගැනීමේ අරමුණ ඇතිව ඉංග්‍රීසි වෙළෙඳ සමාගම විසින් මෙරට පාලනය ගෙන යන ලදි. ඒ අනුව මුහුදුබඩ ප්‍රදේශවලින් වැඩි වශයෙන් බදු අය කර ගැනීම සඳහා සමාගමේ නිලධාරීහු පියවර ගත්හ. එම බදු අය කිරීම් සිදු කළේ මදුරාසියෙන් ගෙන්වා ගත් අවුමිල්දාර් නම් නිලධාරි පිරිසක් යොදාගනිමිනි. සමාගම විසින් පනවන ලද බදු බරින් පීඩනයට පත් වූ මුහුදුබඩ ජනතාව 1797 වර්ෂයේ දී ඉංග්‍රීසින්ට විරුද්ධව විශාල කැරැල්ලක් ඇති කළහ.

1797 වර්ෂයේ දී මුහුදුබඩ ප්‍රදේශවල ඇති වූ කැරැල්ල

1797 වර්ෂයේ දී පෙරදිග ඉංග්‍රීසි වෙළෙඳ සමාගමේ පාලනයට එරෙහිව මුහුදුබඩ ප්‍රදේශවල ඇති වූ කැරැල්ලට බලපෑ හේතු කිහිපයකි.

• ඉංග්‍රීසි වෙළෙඳ සමාගම නව බදු වර්ග කිහිපයක් පැනවීම (උදා - පොල් ගස් බද්ද, ලූණු බද්ද, මාළු බද්ද, දුම්කොළ බද්ද)
• බදු එකතු කිරීමේ දේශීය නිලධාරීන් ඉවත් කොට මදුරාසියෙන් ගෙන්වන ලද අවුමිල්දාර් නම් නිලධාරීන් යෙදවීම නිසා ජනතාව තුළ ඇති වූ විරෝධය
• සාම්ප්‍රදායිකව තිබූ භාණ්ඩවලින් බදු ගෙවීම වෙනුවට මුදලින් බදු ගෙවීමට සිදු වීම හා මුදල් භාවිතය ප්‍රචලිත නොවූ නිසා ජනතාව ඉන් දැඩි පීඩාවට පත් වීම.

මහත් අපහසුතා මැද කැරැල්ල මර්දනය කළ බ්‍රිතාන්‍යයෝ එය ඇති වීමට මුල් වූ කරුණු සොයා බැලීම සඳහා කර්නල් මියුරන් යටතේ කොමිසමක් පත් කළහ. එය 'ද මියුරන් කොමිසම' නමින් හැඳින්වේ. මුහුදුබඩ ප්‍රදේශවල ජන ජීවිතය යථා තත්වයට පත් කිරීම සඳහා මියුරන් කොමිසම විසින් යෝජනා කීපයක් ඉදිරිපත් කරන ලදි. එම කොමිසමේ නිර්දේශවලට අනුව වෙළෙඳාමට හුරුව සිටි නිලධාරීන් පරිපාලනයට සම්බන්ධ වීම නිසා මෙවැනි තත්වයක් උද්ගත වූ බව පැහැදිලි කෙරිණ. ඒ අනුව වෙළෙඳ කටයුතු හා පරිපාලන කටයුතු වෙන් වෙන් නිලධාරීන් යටතේ සිදු විය යුතු බව කොමිසම විසින් නිර්දේශ කරන ලදි.

ද්විත්ව පාලනය (ක්‍රි. ව. 1798 - 1802)

මුහුදුබඩ ප්‍රදේශවල පාලනය ගෙනයාමේ දී ආර්ථීක කටයුතු ඉංග්‍රීසි වෙළෙඳ සමාගම විසින් ද දේශපාලන කටයුතු බ්‍රිතාන්‍ය ආණ්ඩුවේ මැදිහත්වීමෙන් ද ගෙන ගිය පාලනය ද්විත්ව පාලනය යනුවෙන් හැඳින්වේ. මේ අනුව වෙළෙඳ සමාගමට තවදුරටත් වෙළෙඳ කටයුතු හා ආදායම එකතු කර ගැනීමට අවසර ලැබුණු අතර පරිපාලන හා යුද්ධ කටයුතු මෙහෙයවීම සඳහා 1798 වර්ෂයේ දී පෙඩ්රික් නෝර්ත් ආණ්ඩුකාරවරයා පත් කෙරිණ.

ද්විත්ව පාලනය පැවති 1798 - 1802 කාලයේ ආණ්ඩුකාරවරයාගේ නිලධාරින් හා වෙළෙඳ සමාගමේ නිලධාරින් වශයෙන් කොටස් දෙකක් ඇති විය. වෙළෙඳ සමාගමේ නිලධාරින්ගෙන් ආණ්ඩුකාරවරයාට අවශ්‍ය සහාය නොලැබුණි. මේ නිසා පාලනය දුර්වල වී ද්විත්ව පාලනය අසාර්ථක විය.

මුහුදුබඩ ප්‍රදේශ කිරීට යටත් විජිතයක් වීම

ද්විත්ව පාලනය අසාර්ථක වීම නිසා මෙරට කටයුතු සඳහා බ්‍රිතාන්‍ය ආණ්ඩුවේ පූර්ණ මැදිහත්වීමක් අවශ්‍යව තිබුණි. ඒ අනුව 1802 වර්ෂයේ දී වෙළෙඳ සමාගමට දී තිබූ බලය අවසන් කොට මුහුදුබඩ ප්‍රදේශවල පාලනය සම්පූර්ණයෙන් බ්‍රිතාන්‍ය ආණ්ඩුව යටතට පවරා ගැනිණ. බ්‍රිතාන්‍ය ආණ්ඩුවේ නායකයා රජු වූ බැවින් ද කිරීටය හෙවත් ඔටුන්න මගින් රජු සංකේතවත් වන බැවින් ද, එය කිරීට යටත් විජිත තත්වයක් වශයෙන් ව්‍යවහාර කෙරේ.

ඉංග්‍රීසින් උඩරට රාජධානිය යටත් කර ගැනීම

උඩරට රාජධානිය යටත් කර ගැනීමේ අරමුණින් ඉංග්‍රීසීහු 1803 වර්ෂය හා 1815 වර්ෂය යන වසරවල දෙවරක් උඩරට ආක්‍රමණය කළහ. 1803 වර්ෂය වන විට උඩරට රජු හා එහි ජනතාව අතර යහපත් සබඳතාවක් තිබූ හෙයින් එම වසරේ දී ඉංග්‍රීසින් සිදු කළ ආක්‍රමණය මුළුමනින් ම අසාර්ථක විය. එහෙත් 1815 වර්ෂය වන විට උඩරට රජුට එහි ජනතාවගේ සහයෝගය නොලැබුණු බැවින් ඉංග්‍රීසින්ගේ අරමුණු ඉටු කර ගැනීමට හැකියාව ලැබුණි.

1803 උඩරට ආක්‍රමණය

ඉංග්‍රීසින් මුහුදුබඩ ප්‍රදේශ පාලනය කරමින් සිටින විට උඩරට වෙන ම ස්වාධීන රාජ්‍යයක් පැවතීම ගැන ඔවුහු සතුටු නොවූහ. මේ නිසා ෆෙඩ්රික් නෝර්ත් ආණ්ඩුකාරවරයා උඩරට රාජ්‍යය තමන්ට ගැති තත්වයකට පත් කර ගැනීම හෝ එය යටත් කර ගැනීම කෙරෙහි අවධානය යොමු කළේ ය. ඉංග්‍රීසින්ගේ පාලන ප්‍රදේශයේ සිටි ලාංකිකයන් පවා උඩරට පාලකයා තම රජු ලෙස සැලකීම, පහතරට ඇති වන ඉංග්‍රීසි විරෝධී කැරලිවලට උඩරට රජු උදව් දෙතැයි ඉංග්‍රීසින් කල්පනා කිරීම, ත්‍රිකුණාමලය හා කොළඹ අතර ගොඩබිමින් සබඳතා පැවැත්වීමේ දී උඩරට රාජ්‍යය බාධකයක් වීම, බ්‍රිතාන්‍ය පාලනයට එරෙහිව උඩරට රජු ප්‍රංශවරුන්ගෙන් ආධාර ලබා ගනු ඇතැයි ඉංග්‍රීසින් බියවීම වැනි
කරුණු ඉංග්‍රීසින් උඩරට ආක්‍රමණය කිරීමට හේතු විණැයි සැලකිය හැකි ය. 1798 වර්ෂයේ දී රාජාධිරාජසිංහ රජුගේ අභාවයෙන් පසුව කන්නසාමි කුමරා ශ්‍රී වික්‍රම රාජසිංහ නමින් රජ වන විට රජකමට උරුමකම් තිබූ මුත්තුසාමි නමින් තවත් කුමරෙක් සිටියේ ය. කන්නසාමි රජ වූ විට මෙම කුමරා ඉංග්‍රීසින් වෙත පලා ගිය අතර ඉංග්‍රීසින් ඔහුට රැකවරණය දුන්නේ මතු බලාපොරොත්තු ඇතිව ය.

1800 වර්ෂයේ දී මැක්ඩෝවල් සෙනෙවියා යටතේ උඩරටට හමුදාවක් යවා ඉංග්‍රීසින්ට වාසිදායක කොන්දේසිවලට ශ්‍රී වික්‍රම රාජසිංහ රජු එකඟ කරවා ගැනීමට නෝර්ත් ආණ්ඩුකාරයා උත්සාහ කළ නමුත් ඉංග්‍රීසින් ඉදිරිපත් කළ කොන්දේසි පිළිගැනීමට රජු එකඟ නොවීම නිසා එම ගමන අසාර්ථක විය. අනතුරුව නෝර්ත් ආණ්ඩුකාරවරයා 1803 දී උඩරට ආක්‍රමණයට සැරසුණි. මැක්ඩෝවල්ගේ නායකත්වයෙන් කෙරුණු මෙම ආක්‍රමණයේ දී කොළඹ හා ත්‍රිකුණාමලයේ සිට හමුදා කණ්ඩායම් දෙකක් උඩරටට යැවීමට නෝර්ත් පියවර ගත්තේ ය. මෙම හමුදාවෝ 1803 වර්ෂයේ පෙබරවාරි මාසයේ දී මහනුවර නගරයට ඇතුළු වූහ.

මහනුවර නගරය අල්ලාගත් ඉංග්‍රීසීහු මුත්තුසාමි කුමරුන් උඩරට රජු හැටියට ප්‍රකාශයට පත් කළහ. ශ්‍රී වික්‍රම රාජසිංහ රජු සැඟවී සිටි හෙයින් ඉංග්‍රීසි ගැති තැනැත්තෙකු වූ මුත්තුසාමි රජු හැටියට පිළිගැනීමට උඩරැටියෝ ඉදිරිපත් නොවූහ.

ඉංග්‍රීසින්ට පහරදීමට සූදානම් වූ උඩරැටියෝ වර්ෂා කාලය එළඹෙන තෙක් උපක්‍රමශීලීව සටන පමා කළහ. වර්ෂා කාලය එලඹීමත් සමග සටනට පිවිසි උඩරැටියෝ මහනුවර හා කොළඹ අතර සබඳතා පැවැත්වූ ප්‍රධාන මාර්ග සියල්ල අවහිර කරමින් ඉංග්‍රීසි හමුදාවට අවශ්‍ය ආහාර හා යුධ උපකරණ සැපයීම නවතා දැමූහ. මේ නිසා නගරයට කොටු වූ ඉංග්‍රීසි හමුදාව ආහාර හිඟකම හා මැලේරියාව වැනි රෝග පීඩාදියෙන් මහත් අසරණ තත්වයකට පත් විය. තමන් මරණයේ අභියසට පැමිණි බව වටහා ගත් ඉංග්‍රීසීහු පසු බැසීමට උත්සාහ කළ ද නගරයට ප්‍රවේශ වීමට තිබූ සියලූ මාර්ග උඩරැටියන් අවහිර කොට තිබූ බැවින් පසු බැසීමට ඉඩක් නොලැබුණි. මේ අවස්ථාවේ දී උඩරට රජු ලෙස ඉංග්‍රීසින් ප්‍රකාශයට පත් කළ මුත්තුසාමි කුමරුන් තමන් වෙත භාර දෙන මෙන් ශ්‍රී වික්‍රම රාජසිංහ රජු නියෝග කර ඇත. මේජර් ඩේව් විසින් එම නියෝගය වහා ම ඉටු කළ ද මුත්තුසාමි කුමරුන් ඇතුළු ඉංග්‍රීසි හමුදාව උඩරැටියන් විසින් සමූල ඝාතනය කරන ලදි. මේ අනුව උඩරට රාජ්‍ය අල්ලා ගැනීමට ඉංග්‍රීසින් දැරූ ප්‍රථම උත්සාහය දරුණු පරාජයකින් කෙළවර විය.

ජෝන් ඩොයිලි

1774 වර්ෂයේ දී එංගලන්තයේ උපත ලැබූ ජෝන් ඩොයිලි සිය අධ්‍යාපන කටයුතුවලින් පසු රජයේ නිලධාරියෙකු වශයෙන් ශ්‍රී ලංකාවට පැමිණියේ ය. රාජ්‍ය පරිපාලන සේවය හෙවත් සිවිල් සේවයේ නිලධාරියෙකු වශයෙන් මෙරට කටයුතු කරන අතර, ඔහු සිංහල භාෂාව ඉගෙන ගැනීමට ද ක්‍රියා කර ඇත. කාර්යශූර තරුණ නිලධාරියෙකු වූ ජෝන් ඩොයිලි කෙටි කාලයකින් සිංහල භාෂාව හදාරා මෙරට වැසියන්ගේ සිරිත් විරිත් පිළිබඳව ද අවබෝධයක් ලබා ගෙන රජයේ භාෂා පරිවර්තකයෙකු වශයෙන් ද කටයුතු කළේ ය. ඩොයිලිගේ හැකියාවන් පිළිබඳ වටහාගත් මේට්ලන්ඩ් ආණ්ඩුකාරවරයා උඩරට රාජධානියේ අභ්‍යන්තර තොරතුරු සෙවීම සඳහා ඔහු යොදවා ගත්තේ ය.

පහතරැටියන් සමග සබඳතා පැවැත්වූ උඩරට නායකයන් මුලින් ඇසුරු කළ ඩොයිලි එම නායකයන් මගින් උඩරට ප්‍රධාන පෙළේ රදලවරුන් සමඟ සබඳතා ගොඩනගාගෙන ඇත. මේ අනුව පිළිමතලව්ව, මීගස්තැන්න, ඇහැළේපොළ මොල්ලිගොඩ වැනි නායකයන් සමග ඔහු සබඳතා පවත්වා තිබේ. මීට අමතරව විවිධ වෙස් ගත් ඔත්තුකරුවන් මගින් ද ඔහු උඩරට රාජ්‍යයේ තොරතුරු ලබා ගත්තේ ය. ඩොයිලිගේ මෙම දක්ෂ සේවය නිසා කිසි දු යුරෝපීයෙකුට එතෙක් හෙළි කර ගැනීමට නොහැකි වූ උඩරට රාජධානියේ ආරක්ෂක රහස් පවා අනාවරණය කර ගැනීමට ඉංග්‍රීසින්ට හැකියාව ලැබිණ. ඩොයිලි හා උඩරට නායකයන් අතර සබඳතා පිළිබඳ වැදගත් කරුණු රැසක් ඩොයිලිගේ දින පොත තුළින් දැක ගත හැකි ය.

උඩරට රාජධානියේ අභ්‍යන්තර බල අරගලය

1803 වර්ෂයෙන් පසු උඩරට රාජ්‍යයේ දේශපාලන තත්වය ඉතා නරක අතට හැරෙමින් පැවතුණි. 1803 දී බි්‍රතාන්‍යයන් උඩරට යටත් කර ගැනීමට උත්සාහ දැරූ අවස්ථාවේ රජු හා ජනතාව අතර පැවති සමගි සම්පන්නභාවය 1815 වර්ෂය වන විට බිඳ වැටෙන්නට විය.

ශ්‍රී වික්‍රම රාජසිංහ රජුගේ පාලන කාලයේ දී උඩරට රාජධානිය තුළ අභ්‍යන්තර බල අරගල උත්සන්න වීම එතෙක් පැවති සමගිය බිඳ වැටීමට බලපෑවේ ය. එම බල අරගල පහත දැක්වෙන ආකාරයෙන් ශීර්ෂ කිහිපයකට බෙදා සාකච්ඡා කළ හැකි ය.

රජු හා රදල ප්‍රධානීන් අතර ඇති වූ අර්බුද

ශ්‍රී වික්‍රම රාජසිංහ රජු උඩරට රදල ප්‍රධානීන්ගේ බලය බිඳිමට ගෙන ගිය වැඩ පිළිවෙළ නිසා රජු හා රදලයන් අතර අර්බුදයක් ඇති විය. ඒ අතර කැපී පෙනෙන අවස්ථා කිහිපයකි,

• ඇතැම් රදලවරුන්ට පැවරී තිබූ රාජකාරී රජු තම ඥාතීන් වූ නායක්කාර වංශිකයන් වෙත පැවරීම
• රට වැසියන්ට හිංසා පීඩා කළ රදලවරුන්ට රජු දඬුවම් පැමිණවීම
• තමා බලයට පත් කිරීමට ක්‍රියා කළ පිළිමතලව්වේ මහා අධිකාරම්ට මරණ දණ්ඩනය නියම කිරීම
• රදල බලය වර්ධනය වූ ඇතැම් පළාත් කුඩා පරිපාලන ඒකකවලට ඛෙදා ඒ සඳහා නව නිලධාරින් හා රදලවරුන් පත් කිරීම
  උදාහරණ - සබරගමුව දිසාව කොටස් දෙකකට බෙදීම
• රදලවරුන් අතර අර්බුද ගොඩනැගෙන අයුරින් තනතුරු ලබාදීම
  උදාහරණ - පිළිමතලව්වේගේ මරණයෙන් පසු හිස් වූ මහාධිකාරම් ධුරය සඳහා ඇහැළේපොළ පත් කිරීම, ඇහැළේපොළගේ දෙවන අධිකාරම් ධුරයට ඔහුගේ විරුද්ධවාදියෙකු වූ මොල්ලිගොඩ පත් කිරීම.

රජු හා භික්ෂූන්වහන්සේලා අතර ඇති වූ අර්බුද

• පරණාතල කුඩා උන්නාන්සේ ඇතුළු භික්ෂූන් වහන්සේලා කිහිප නමකට රාජ ද්‍රෝහී චෝදනා එල්ල කොට මරණීය දණ්ඩනය පැනවීම
• දළදා මාලිගය අවට සිදු වූ නවීකරණ කටයුතු සඳහා භික්ෂූන් වහන්සේලාගේ එකඟත්වය ලබා නොගැනීම
• බෝගම්බර වැව විශාල කිරීමේ කටයුත්තේ දී පෝයමළු විහාරයත්, සතර දේවාලත් ඉවත් කිරීමට රජු කළ යෝජනාව බෞද්ධ විරෝධී ක්‍රියාවක් ලෙස භික්ෂූන් වහන්සේලා සැලකීම
  

රදල ප්‍රධානීන් අතර ඇති වූ අර්බුද

• මොල්ලිගොඩ හා ඇහැළේපොළ අතර ඇති වූ අර්බුද හේතුවෙන් උඩරට රාජ්‍යයේ දේශපාලන එක්සත් භාවය හීන වී යාම
• උඩරට රාජ්‍යයට අයත් පරිපාලන ප්‍රදේශවල ඇතැම් රදල ප්‍රධානීන් එකිනෙකාට විරුද්ධව ක්‍රියා කිරීම නිසා රජු හා ඔවුන් අතර සබඳතාව ගිලිහී යාම

රජු හා සාමාන්‍ය ජනතාව අතර ඇති වූ අර්බුද

උඩරට රාජ්‍යයේ අර්බුදයන්හි උච්චතම අවස්ථාව ලෙස සැලකිය හැක්කේ රජු හා මහජනතාව අතර ඇති වූ දුරස්ථ භාවයයි. මුල දී මෘදු ගතිගුණවලින් යුතු වූ ශ්‍රී වික්‍රම රාජසිංහ රජු පසුව මත්පැන් පානයට පෙළඹී ඉතා ක්‍රෑර ලෙස හැසිරෙන්නට විය. සබරගමුව ප්‍රදේශයේ ඇති වූ කැරැල්ල පහසුවෙන් මර්දනය කළ නමුත් කැරැල්ලට සම්බන්ධ යැයි සැක කළ සියයකට වැඩි පිරිසකට මරණ දණ්ඩනය පැනවීමට රජතුමා ක්‍රියා කළේ ය. තමාට විරුද්ධව කැරලි ගැසූ ඇහැළේපොළ අල්ලා ගැනීමට නොහැකි වීම නිසා රජු ඔහුගේ බිරිඳ හා දරුවන් අත්අඩංගුවට ගෙන අමානුෂික ලෙස දඬුවම් පැමිණවීම මහජනතාවගේ දැඩි කනස්සල්ලට හේතු වී ඇත. මහනුවර නගරයේ රාජකාරී සේවයට පැමිණි සබරගමුව, සතර කෝරළය වැනි ප්‍රදේශවල ජනතාවට රාත්‍රී කාලයේ අගනුවර නවාතැන් ගැනීම රජු තහනම් කර තිබුණි. මෙය එම ප්‍රදේශවල ජනතාවට මහත් හිරිහැරයක් වූ බව වාර්තා වේ. උඩරට භික්ෂූන් වහන්සේලා හා රදල ප්‍රධානීන් කෙරෙහි මහජනතාව තුළ විශාල ගෞරවයක් තිබූ අතර රජු භික්ෂූන් වහන්සේලා ඝාතනය කරවීමත්, රදලවරුන් සැකයට භාජන කිරීමත් මහජනතාව හා රජු අතර සබඳතාව බිඳ වැටීමට ද බලපෑවේ ය.

1815 උඩරට ආක්‍රමණය හා රජු අත් අඩංගුවට ගැනීම

1815 වර්ෂය වන විට උඩරට ඇතිව තිබෙන මෙම ව්‍යාකූල තත්වය තමන්ට වාසි ලබා ගැනීමට හොඳ ම අවස්ථාව බව මේ වන විට ආණ්ඩුකාර ධුරය ඉසිලු රොබට් බ්‍රවුන්රිග් තේරුම් ගත්තේ ය.

ජෝන් ඩොයිලිගේ බුද්ධි තොරතුරු මත හා මේ වන විට ඉංග්‍රීසින් වෙත පලා ගොස් සිටි ඇහැළේපොළගේ උපදෙස් මත උඩරට ආක්‍රමණයට වැඩ පිළිවෙළ සැකසිණි. උඩරැටියන් රජු කෙරෙහි කලකිරී සිටි බැවින් වැසියන්ගේ ආරක්ෂාව සඳහා ඉංග්‍රීසි හමුදා උඩරටට පැමිණෙන බව නිවේදනය කරමින් තම හමුදාව උඩරටට ඇතුළු කිරීමට බ්‍රවුන්රිග් උපායශීලීව ක්‍රියා කළේ ය.

කොළඹ, ගාල්ල, මීගමුව, ත්‍රිකුණාමලය හා මඩකලපුව යන ප්‍රදේශවලින් පිටත් වූ සේනාංක අටක් මහනුවර බලා පිටත් විය. ඉංග්‍රීසි හමුදාව කිසි දු උපද්‍රවයකින් තොරව මහනුවරට ඇතුළු වූ අතර මුල දී තමාගේ ආරක්ෂාවට සිටි ජනතාව හා රදලයන් තමා වටා නොමැති බව වටහා ගත් ශ්‍රී වික්‍රම රාජසිංහ රජතුමා බිසෝවරුන් දෙදෙනා සමග මැද මහනුවරට පලා ගියේ ය. මැද මහනුවර බෝමුරේ නැමති ස්ථානයේ සැඟවී සිටි රජු හා බිසෝවරුන් දෙදෙනා අල්ලා ගන්නා ලද්දේ උඩරැටියන් පිරිසක් විසිනි. අනතුරුව ඩොයිලිගේ ආරක්ෂාව යටතට පත් වූ රජු හා බිසෝවරුන් දෙදෙනා පසුව කොළඹට රැගෙන ආ අතර 1816 දී ඉන්දියාවේ වෙල්ලෝරයට පිටුවහල් කරන ලදි. එහි සිරගතව සිටිය දී ඇති වූ උදරාබාධයක් හේතුවෙන් රජු පසුව මරණයට පත් විය. ශ්‍රී වික්‍රම රාජසිංහ රජු අත්අඩංගුවට ගැනීමත් සමඟ පෘතුගීසීන් හෝ ලන්දේසීන් නොලත් ජයක් උඩරට දී ලබා ගැනීමට ඉංග්‍රීසීහු සමත් වූහ. එබඳු තත්වයක් ඇති වූයේ ඉංග්‍රීසින්ගේ උපායශීලිත්වය හා උඩරට රාජධානිය තුළ පැවති අභ්‍යන්තර බල අරගල හේතුවෙනි.

උඩරට ගිවිසුම අත්සන් කිරීම

ශ්‍රී වික්‍රම රාජසිංහ රජු ඉංග්‍රීසින්ගේ අත්අඩංගුවට පත් වූයේ උඩරට රදලවරුන්ගේ සහාය ඉංග්‍රීසින්ට ලැබුණු බැවිනි. මේ නිසා එකී රදලවරුන් සමග ගිවිසුමක් ඇති කර ගැනීමෙන් තමන් ලැබූ ජය තවදුරටත් තහවුරු කර ගැනීමට ඉංග්‍රීසීහු කටයුතු කළහ. 1815 වර්ෂයේ මාර්තු 2 වන දින මහනුවර මගුල් මඩුවේ දී ගිවිසුම අත්සන් කිරීමට පෙර ඉංග්‍රීසි භටයෙකු සිංහල කොඩිය පහත දමා ඉංග්‍රීසි කොඩිය ඔසවනු දුටු වාරියපොළ ශ්‍රී සුමංගල හිමියෝ නිර්භීතව ඉදිරියට පැමිණියහ. ගිවිසුම අත්සන් කිරීමට පෙර ඉංග්‍රීසින්ට මේ රටේ අයිතියක් නැතැයි ප්‍රකාශ කරමින් ඉංග්‍රීසි කොඩිය පහත හෙළා උන්වහන්සේ නැවතත් සිංහල ධජය එසවූ බවට ජනප්‍රවාද පවතී. මාර්තු දෙවන දින ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද ගිවිසුම සඳහා බ්‍රිතාන්‍යයේ 3 ජෝර්ජ් රජු වෙනුවෙන් රොබට් බ්‍රවුන්රිග් ආණ්ඩුකාරවරයා ද උඩරට වෙනුවෙන් රදල ප්‍රධානීහු ද අත්සන් තැබූහ. එය 1815 උඩරට ගිවිසුම යනුවෙන් හැඳින්වේ. ඇතැම් රදලවරුන් මාර්තු 10 දින මෙම ගිවිසුමට අත්සන් තැබූ බව ඩොයිලිගේ දින පොතෙන් පෙනේ. උඩරට ගිවිසුම ප්‍රධාන වගන්ති 12කින් සමන්විත විය. ඒ අනුව වැදගත් වගන්ති කිහිපයක ඇතුළත් කරුණු පහතින් දැක්වේ.

• 2 වන වගන්තිය - ශ්‍රී වික්‍රම රාජසිංහ රජු සිහසුනෙන් නෙරපන ලද බව ද ඔහුගේ සියලූ ම ඥාතීන්ට උඩරට සිහසුන පිළිබඳ තිබූ සෑම අයිතිවාසිකමක් ම අහෝසි වූ බව ද සඳහන් වේ.

2.6 රූපය - උඩරට ප්‍රභූවරුන් 1815 උඩරට ගිවිසුමට අත්සන් තබා ඇති ආකාරය

• 4 වන වගන්තිය - උඩරට සාම්ප්‍රදායික නිලධාරීන් වූ මොහොට්ටාල, කෝරාල, විදානෙවරුන් ඇතුළු රදලයන් සතු තනතුරු හා අයිතිවාසිකම් ආරක්ෂා කරන බව දැක්වේ.
• 5 වන වගන්තිය - රටවැසියන් අදහන බුද්ධාගම හා දේවාගම් ද භික්ෂූන්වහන්සේලා හා වෙහෙර විහාර ද ආරක්ෂා කරන බව සඳහන් වේ.
• 6,7 වගන්තිය - අංග ඡේදනය වැනි පැරණි දඬුවම් ක්‍රම අහෝසි කරන බව හා මරණ දඬුවම පැමිණවීම ආණ්ඩුකාරවරයාගේ බලය මත සිදු කරන බව දැක්වේ.

1818 නිදහස් සටන

1815 වර්ෂයේ දී උඩරට රාජධානිය බි්‍රතාන්‍යයට යටත් වීමත් සමග එතෙක් උඩරැටියන්ට හුරු පුරුදුව පැවති පාලන ක්‍රමයේ යම් යම් වෙනස්කම් ඇති විය. සාම්ප්‍රදායික පාලනය යටතේ උඩරට වැසියන්ගේ දුක් ගැනවිල්ලක් ඉදිරිපත් කොට සහනයක් ලබා ගත හැකි රජෙක් උඩරට සිටියේ ය. රාජධානිය යටත් වීමත් සමග බ්‍රිතාන්‍ය රජතුමා උඩරට ප්‍රදේශවලත් රජු බවට පත් වූ නමුත් ඔහු උඩරැටියන් කිසි දා දැක නැති මෙරට ජීවත් වූ අයෙකු නොවී ය. එනිසා තමන් අරාජික යැයි හැඟීමක් උඩරැටියන් තුළ ඇති විය.

උඩරැටියන් කවර කලෙක වත් නොදුටු පරිදි බි්‍රතාන්‍ය සොල්දාදුවෝ නගරය පුරා සංචාරය කළහ. ඔවුන්ගේ භාෂාව, සිරිත් විරිත් හා ආචාර සමාචාර මෙහි වැසියන්ට හුරු පුරුදු ඒවා නොවී ය. නව පාලනය යටතේ රදලයන්ගේ තත්වය ද පිරිහිණ. දේශීය නිලධාරීන්ට උඩරට වැසියන් ගරු බුහුමන් දැක්වූ නමුත් ඉංග්‍රීසි සොල්දාදුවන්ගෙන් එබඳු ගෞරවයක් නොලැබිණ.

ඉංග්‍රීසින්ගේ බදු ප්‍රතිපත්තිය නිසා රදලයන්ගේ සාම්ප්‍රදායික ආදායම් මාර්ගවලට පහර වැදුණි. විදේශීය පාලනය නිසා ස්වකීය ආගම හා සංස්කෘතිය අනතුරට පත් වේ යැයි ද උඩරැටියන් තුළ හැඟීමක් පැවතිණ. මෙබඳු කරුණු නිසා අහිමි වී ගිය නිදහස යළි දිනා ගැනීමේ සටනක් ඇරඹීමට උඩරැටියෝ කටයුතු කළහ.

1818 සටනට තුඩු දුන් හේතු

• රජෙකු නොමැති වීම නිසා ජනතාව තුළ ඇති වූ කලකිරීම
• බ්‍රිතාන්‍යයන්ගේ පාලනය යටතේ බුදු දහම විනාශ වෙතැයි බියක් ඇති වීම
• දේශීය සම්ප්‍රදායන් හා සිරිත් විරිත් නොසලකා බ්‍රිතාන්‍යයන් සිදු කරනු ලැබූ පරිපාලන හා නීති ප්‍රතිසංස්කරණ නිසා ජන ජීවිතය වියවුල් වීම
• රදල ප්‍රධානීන්ගේ බලතල, වරප්‍රසාද හා ආදායම් මාර්ග සුරක්ෂිත නොවීම
• 1818 නිදහස් සටන සඳහා බලපෑ ආසන්නතම හේතුව වූයේ බහුතර සිංහල ජනයා වාසය කළ වෙල්ලස්සේ මඩිගේ මුහන්දිරම් වශයෙන් හර්ජි මරික්කාර් නැමති මුස්ලිම් ජාතිකයෙකු පත් කිරීම නිසා සිංහල ජනයා අතර ඇති වූ විරෝධයයි

සටන ආරම්භ වීම හා ව්‍යාප්ත වීම

ඉංග්‍රීසි පාලනය කෙරෙහි උඩරැටියන් තුළ කලකිරීමක් පවතින අතරතුර උඩරට රජු හැටියට පෙනී සිටි දොරේසාමි නැමැත්තෙක් වෙල්ලස්ස ප්‍රදේශයේ සිට ජනතාව සංවිධානය කිරීමට පටන් ගත්තේ ය. මේ බව දැන ගත් ඌව ඒජන්තවරයා දොරේසාමි අල්ලා ගැනීම සඳහා හජ්ජි මරික්කාර් ඇතුළු පිරිසක් වෙල්ලස්ස ප්‍රදේශයට යැවූ නමුත් සටන්කාමීන් අතින් හජ්ජි මරික්කාර් මරණයට පත් විය. දොරේසාමි අල්ලා ගැනීම සඳහා නැවත වතාවක් බදුල්ලේ උපඒජන්තවරයා වූ විල්සන් හා ලෙප්ටිනන්ට් නිව්මන් වෙල්ලස්ස බලා පිටත්ව ගිය නමුත් සටන් කරුවන් අතින් විල්සන් මරුමුවට පත් විය. මෙහි දී ඇති වූ ගැටුමත් සමග ඌව වෙල්ලස්ස සටන සුළුවෙන් නොසැලකිය යුතු බව ඉංග්‍රීසීහු තේරුම් ගත්හ.

සටන ව්‍යාප්ත වනු දුටු ඉංග්‍රීසීහු ඒ වන විට ඌව දිසාව භාරව සිටි මොනරවිල කැප්පෙටිපොළ එය මර්දනය කිරීමට පිටත් කළහ. සටනට සහයෝගය දෙන ලෙසට වෙල්ලස්ස ජනතාව කළ ඉල්ලීම පිළිගත් කැප්පෙටිපොළ දිසාව ඉංග්‍රීසින්ගෙන් ලබා ගත් ආයුධ නැවත භාර දී සටනට එක් වූවා පමණක් නොව එයට නායකත්වය දීමට ද කටයුතු කළේ ය. මෙතැන් සිට කැප්පෙට්ටිපොළ නිදහස් සටනේ කැපී පෙනෙන නායකයෙකු බවට පත් විය.

වෙල්ලස්ස ප්‍රදේශයෙන් ආරම්භ වූ සටන ඉතා කෙටි කාලයක් තුළ දී දුම්බර හේවාහැට, හාරිස්පත්තුව, මාතලේ, නුවර කලාවිය, හත්කෝරළය හා සබරගමු ප්‍රදේශ දක්වා ව්‍යාප්ත විය.

නිදහස් සටනේ නායකයන් කිහිපදෙනෙක්

කැප්පෙටිපොළ නිලමේ
මඩුගල්ලේ දිසාව
කිවුලෙගෙදර මොහොට්ටාල
පිළිමතලව්වේ දෙවන අධිකාරම්
බූටෑවේ රටේ රාල
කොහුකුඹුරේ රාල

කැප්පෙටිපොළ නිලමේ ඌව වෙල්ලස්ස සටන්කරුවන්ට නායකත්වය සැපයූ අතර මඩුගල්ලේ හා උඩගබඩා නිලමේ දුම්බර හා තුම්පනේ ප්‍රදේශයන්ට ද පිළිමතලව්වේ හත් කෝරළයට ද නායකත්වය දෙමින් සටන මෙහෙයවූහ.

උඩරැටියන් සතු වූ ගරිල්ලා සටන් ක්‍රම නිසා බ්‍රිතාන්‍යයන්ට මහත් අලාභහානි සිදු විය. දළදා වහන්සේ රහසිගතව දළදා මාලිගයෙන් පිටමන් කර සටන්කාමීන් වෙත ලබා ගැනීමට හැකි වීම නිසා සිංහල සේනා තවත් ධෛර්යවත් විය. 1818 මැයි මාසය වන විට උඩරට බලය බ්‍රිතාන්‍යයන්ගෙන් අහිමි වන්නට ආසන්න තත්වයක් උදා වූ අතර ඉංග්‍රීසීහු උපරිම ශක්තිය යොදවා සටන මර්දනය කිරීමට කටයුතු කළහ.

සටන අසාර්ථක වීම

උඩරට බලය තමන්ට අහිමි වේ යැයි බිය වූ බ්‍රිතාන්‍යයෝ සටන මර්දනය කිරීම සඳහා මාර්ෂල් ලෝ හෙවත් යුධ නීතිය පනවා බිම් පාළු ප්‍රතිපත්තිය අනුගමනය කළහ. මේ අනුව සාමාන්‍ය මිනිසුන්ගේ ගේ දොර, වගාව, ආහාර ඇතුළු දේපළ ගිනි තබා විනාශ කොට සටන අඩපණ කිරීමට කටයුතු කෙරිණ. මේ හේතුවෙන් සටන්කරුවන් මහත් අපහසුතාවකට පත් වූ අතර කෙටි කාලයක් තුළ සටන අසාර්ථක අතට පෙරළිණ.

සටන අසාර්ථක වීමට බල පෑ හේතු

• සටන විධිමත් ලෙස සංවිධානය වී නොතිබීම
• ඉංග්‍රීසින් විසින් සටන අඩපණ කිරීමට යොදා ගත් දැඩි මර්දනකාරී ප්‍රතිපත්තියට මුහුණදීමට සටන්කරුවන්ට නොහැකි වීම
• සටන මෙහෙයවූ නායකයන් අතර තිබූ පෞද්ගලික අමනාපකම්
• ඉංග්‍රීසින්ගේ ආයුධ ශක්තියට මුහුණදීමට සටන් කරුවන්ට නොහැකි වීම
• රජු ලෙස පෙනී සිටි දොරේසාමි නැමැත්තා නියම දොරේසාමි නොවන බව හෙළි වීම නිසා සටන් කරුවන් අධෛර්යට පත් වීම

සටනේ ප්‍රතිඵල

• සටන මෙහෙයවූ කැප්පෙටිපොළ, මඩුගල්ලේ වැනි නායකයන් යුධ අධිකරණයක් මගින් වැරදිකරුවන් කොට හිස ගසා මරා දැමීම
• ඇහැළේපොළ ඇතුළු තවත් පිරිසක් මුරුසි දිවයිනට පිටුවහල් කිරීම
• 1815 වර්ෂයේ උඩරට ගිවිසුම නොසලකා 1818 උඩරට ප්‍රකාශනය මගින් බ්‍රතාන් බලය තහවුරු කර ගැනීම
• උඩරට රදල ප්‍රධානීන්ගේ එතෙක් පැවති බලතල හා වරප්‍රසාද අහෝසි කොට එම බලය ඉංග්‍රීසි නිලධාරීන් වෙත පැවරීම

1848 නිදහස් සටන

බ්‍රිතාන්‍යයන්ගේ පාලනයෙන් පීඩාවට පත් වූ උඩරැටියෝ තමන්ගේ රජෙකු බිහි කර ගැනීමේ අභිලාෂයෙන් විදේශ පාලනයට එරෙහිව 1848 වර්ෂයේ දී නැවත වරක් නැගී සිටියහ. එය දෙවන නිදහස් අරගලය ලෙස හැඳින්වේ. 1818 වර්ෂයේ ප්‍රථම නිදහස් අරගලය උඩරට රදල ප්‍රධානීන්ගේ නායකත්වයෙන් ආරම්භ වුව ද 1848 වර්ෂයේ සටන පොදු ජනතාව අතරින් මතු වූ නායකයන්ගෙන් ආරම්භ වීම කැපී පෙනෙන ලක්ෂණයකි.

1848 සටන ඇති වීමට බල පෑ හේතු

1833 කෝල්බෘෘක් ආණ්ඩුක්‍රම ප්‍රතිසංස්කරණවල බලපෑම

1848 නිදහස් සටන සඳහා කෝල්බෘෘක් යෝජනාවලින් බලපෑමක් ඇති විය.

• කෝල්බෘෘක් ප්‍රතිසංස්කරණ මගින් වතු වගාව ආරම්භ කළ අතර ඒ සඳහා ඉඩම් විකිණීමේ ප්‍රතිපත්තියක් ක්‍රියාත්මක විය. 1840 වර්ෂයේ පැනවූ ඉඩම් පනත මගින් නීත්‍යනුකූල අයිතිය තහවුරු කළ නොහැකි ඉඩම් රාශියක් රජයට පවරා ගන්නා ලද අතර එමගින් සාමාන්‍ය ජනයාට ගොවිබිම් හා ඉඩම් රාශියක් අහිමි විය.
• වතු වගාව කෙරෙහි බි්‍රතාන්‍යයන්ගේ ප්‍රමුඛ අවධානය යොමු වීම හේතුවෙන් දේශී කෘෂිකර්මාන්තය අඩපණ වූ අතර ගොවිතැන් පාළු වී යාම නිසා ග්‍රාමීය ජන ජීවිතය බිඳ වැටීම.
• ග්‍රාමීය ප්‍රදේශයන්හි වැව් අමුණු හා ඇළ, වේලිවල නඩත්තු කටයුතු මෙන් ම ග්‍රාමීය ප්‍රදේශයන්හි සුළු ආරවුල් විසඳු ගම් සභාව අඩපණ වීම නිසා ග්‍රාමීය ජීවන රටාව බිඳ වැටීම
• රජය හා මහජනතාව අතර සමීපතාව දුරස්වීම හේතුවෙන් ජනතාවගේ අවශ්‍යතාවන් හඳුනා ගැනීමට පාලකයන්ට නොහැකි වීම
• බ්‍රිතාන්‍ය පාලනය යටතේ බුදු දහම නොසලකා හැරීම හා උඩරට සුරාසැල් ඇති කිරීම හේතුවෙන් සමාජයේ සාරධර්ම පිරිහී යෑම
• ටොරින්ටන් සාමිවරයාගේ නව බදු ප්‍රතිපත්තිය;

කෝපි වෙළඳාමෙන් රජයට ලැබුණු ආදායම අඩු වීම නිසා ආණ්ඩුවට අවශ්‍ය මුදල් ලබා ගැනීමට එවකට ආණ්ඩුකාරවරයා වූ ටොරින්ටන්සාමි විසින් නව බදු වර්ග රැසක් පනවන ලදි. එසේ නව බදු පැනවීම සටනට තුඩු දුන් ආසන්න හේතුව විය. එම බදු වර්ග කිහිපයක් මෙසේ ය.

• මුද්දර බද්ද
• බලූ බද්ද
• ඔරුපාරු බද්ද
• තුවක්කු බද්ද
• කරත්ත බද්ද
• ඇඟ බද්ද
• වෙළෙඳ සැල් බද්ද

සටන ආරම්භ වීම

ටොරින්ටන් සාමිවරයා විසින් පනවන ලද නව බදු වර්ගවලට විරෝධය දැක්වීම සඳහා දැවැන්ත උද්ඝෝෂණයක් දිවයිනේ ප්‍රදේශ රැසක ම ඇති වන්නට විය. ඇඟ බද්ද, බලූ බද්ද හා තුවක්කු බද්දට එරෙහිව ජනතාව තුළින් දැඩි විරෝධයක් මතු විය. 1848 ජූලි මස දුම්බර රටේ මහතා වූ මඩුගල්ලේගේ ප්‍රධානත්වයෙන් එවකට මහනුවර ඒජන්තවරයා හමු වීමට ගිය බදු විරෝධීන් පිරිසක් විසුරුවා හැරීමට පැමිණි පොලිස් නිලධාරී ලොකු බණ්ඩා දුණුවිල මහතාට අසු පිටින් වැටෙන තුරු උද්ඝෝෂකයෝ පහර දුන්හ. මෙසේ ඇති වූ විරෝධය බ්‍රිතාන්‍ය පාලනයට එරෙහි සටනක් බවට පරිවර්තනය වීමට වැඩි කල්  නොවී ය. සටනේ ප්‍රධාන මධ්‍යස්ථානය වූයේ මාතලේ ප්‍රදේශයයි. 1848 ජූලි මාසය වන විට මාතලේ, කුරුණෑගල, නුවරකලාවිය, තමන්කඩුව, හාරිස්පත්තුව සටන්කරුවන් අතට පත් වී තිබුණි. සටන්කාමීන් මහනුවර අල්ලා ගැනීමට උත්සාහ දැරුව ද එය අසාර්ථක විය.

සටනේ නායකයන් කිහිප දෙනෙක්

ගොංගාලේගොඩ බණ්ඩා හෙවත් පෑලියගොඩ ඩේවිඩ්
පුරන් අප්පු හෙවත් ප්‍රැන්සිස්කෝ
ඩිංගිරාල

1848 ජූලි මස ගොංගාලේගොඩ බණ්ඩා ශ්‍රී වික්‍රම සර්වසිද්ධි නමින් දඹුල්ලේ දී ඔටුනු පැළඳි බවත් මේ සඳහා විශාල ජන සංඛ්‍යාවක් සහභාගි වූ බවත් සමකාලීන වාර්තාවල දැක්වේ.

සටන අසාර්ථක වීම

• ආණ්ඩුවේ නව බදු ප්‍රතිපත්තියට එරෙහිව උඩරට මෙන් ම පහතරට ප්‍රදේශවලින් ද විරෝධතා මතු වුවත් 1848 සටන උඩරට ප්‍රදේශ කිහිපයක පමණක් පැතිරිණ.
• සටන ආරම්භයේ දී ම සිය හමුදා උපායශීලීව මෙහෙයවමින් ඉංග්‍රීසීහු එය ව්‍යාප්ත වීම පාලනය කර ගත්හ. මේ නිසා මාතලේ, කුරුණෑගල, මහනුවර වැනි ප්‍රදේශ කිහිපයකට පමණක් සටන සීමා විය.
• ආණ්ඩුකාර ටොරින්ටන් සාමිවරයා මාර්ෂල් ලෝ හෙවත් යුධ නීතිය පනවා දින කිහිපයක් ඇතුළත සටන මර්දනය කොට සටන මෙහෙයවූ නායකයන් අත්අඩංගුවට ගැනීමට කටයුතු කළේ ය.
• කඩහපොළ හිමි, පුරන් අප්පු සහ ඩිංගිරාල යුධ අධිකරණයක් මගින් වරදකරුවන් කොට වෙඩි තබා ඝාතනය කරන ලදි. ගොංගාලේගොඩ බණ්ඩාට කස පහර දී රටින් පිටුවහල් කෙරිණ.
• මෙසේ නායකයන් අත්අඩංගුවට ගෙන ඔවුන්ට දඬුවම් පැමිණවීමත් සමග බ්‍රිතාන්‍යයට එරෙහිව ඇති වූ දෙවන නිදහස් අරගලය ද පරාජයෙන් කෙළවර විය.

සටනේ ප්‍රතිඵල

• සටන අවසානයේ ඊට හේතු සොයා බැලීම සඳහා බේලි මහතාගේ මූලිකත්වයෙන් කමිටුවක් පත් කිරීම
• කමිටුවේ යෝජනා අනුව ටොරින්ටන් ආණ්ඩුකාරවරයා හා යටත් විජිත භාර ලේකම් එමර්සන් ටෙනන්ට් එම තනතුරුවලින් ඉවත් කොට එංගලන්තයට ආපසු කැඳවීම
• වෙළෙඳ සැල් බද්ද සහ බලූ බද්ද අවලංගු කරන ලද අතර මුද්දර බද්ද, තුවක්කු බද්ද, ඇඟ බද්ද සංශෝධනය කිරීම
• කෘෂිකර්මාන්ත හා වාරිමාර්ග කටයුතු දියුණු කිරීම සඳහා රජය පියවර ගැනීම
• දළදා වහන්සේගේ භාරකාරත්වය නැවත වතාවක් බ්‍රිතාන්‍ය ආණ්ඩුව යටතට ගැනීම