නබි සල්ලල්ලාහු අලෛහි වසල්ලම් තුමාගේ වචන, ක්‍රියාව, අනුමැතිය, එතුමාගේ ගතිගුණ, ශරීර ලක්ෂණ යනාදිය හදීස් යනුවෙන් හඳුන්වනු ලබයි.

අල්කුර්ආනය පහළ කරන ලද අවස්ථාවේ දී "කුත්තාබුල් වහී" යනුවෙන් හඳුන්වනු ලැබූවන් ඒවා සටහන් කර ආරක්ෂා කරන සේවයෙහි නිරත වූහ. එහෙත් ඔවුහු හදීස් සටහන් කිරීමට නිල වශයෙන් උත්සාහ නොකළහ. අල්කුර්ආනයට ප්‍රමුඛස්ථානය ලබා දීම, හදීස් සමඟ අල්කුර්ආනය මිශ්‍ර වේ ය, යන බිය, සාක්ෂරතාව ඇත්තවුන්ගේ හිඟය, යනාදිය හදීස් සටහන් කර ආරක්ෂා නොකිරීමට හේතු විය.

එහෙත් හදීස් කලාවේ නබි අනුගාමිකයෝ තම සීමා රහිත මතක ශක්තිය මඟින් ද ඒවා දෛනික ජීවිතයේ දී ක්‍රියාවට නැංවීම මඟින් ද, තම මිතුරන් සමඟ තමන් දැන සිටි දේ හුවමාරු කර ගැනීම මඟින් ද, තම ඊළඟ පරම්පරාව වූ තාබිඊන්වරුන්ට ඉගැන්වීම මඟින් ද හදීස් ආරක්ෂා කළහ.

මේ සමඟ සහාබාවරුන් කිහිප දෙනෙකු විසින් නිල නොවන ආකාරයෙන් හදීස් ලිඛිතව තබා ගත් බව ද අවධානයට ලක් කළ හැකි ය.

හදීස් කලාව ආරක්ෂා කිරීමේ සේවයෙහි ලා ඒවා දස අත සොයා සටහන් කිරීමේ කාර්යය, තාබිඊන්වරුන්ගේ කාලයේ දී සිදු විය. කලීෆා උමර් ඉබ්නු අබ්දුල් අසීස් රහ්මතුල්ලාහි අෙලෙහි තුමා තම රාජ්‍ය පාලන කාලයේ දී ආණ්ඩුකාරවරුන්ට හා ඉමාම්වරුන්ට ලිපි ලියා, හදීස් එක්රැස් කිරීමේ සේවය දිරි ගැන්වී ය. මෙහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස හදීස් කලාව තුළ ග්‍රන්ථ රැසක් බිහි විය.

ඊළඟ පරම්පරාව වූ තබඋත් තාබිඊන්වරුන්ගේ කාල පරිච්ඡේද සේ මෙම හදීස් කලාව උච්චස්ථානයතෙක් වර්ධනය විය. තාබිඊන්වරුන්ගෙන් හදීස් ඉගෙන ගත් හදීස් කලාවේ විද්වත්හු මෙම ක්ෂේත්‍රයට මහත් සහයක් ලබා දුන්හ.

මෙම කාල පරිච්ඡේදය තුළ දී මුස්නද්, මුසන්නෆ්, ජාමිඋ යනුවෙන් හදීස් ග්‍රන්ථ රැසක් බිහි විය.

මේ අතර "සිහාහුස් සිත්තා" යන ප්‍රධාන හදීස් ග්‍රන්ථ හය ප්‍රසිද්ධ ග්‍රන්ථ වේ. මේ අනුව මෙම ග්‍රන්ථ ගොනු කළ ඉමාම්වරුන් පිළිබඳ දැන ගැනීම වැදගත් වේ.

1. ඉමාම් බුහාරි රහ්මතුල්ලාහි අෙලෙහි තුමා (හිජ්රි 194 - 256)

හිජ්රි 194 දී උපත ලත් මෙතුමාගේ සම්පූර්ණ නාමය අබූ අබ්දිල්ලාහ් මුහම්මද් ඉස්මායීල් අල් බුහාරි වේ. උස්බෙකිස්තානයේ බුහාරි නම් නගරයේ උපත ලැබූ නිසා මෙතුමා ඉමාම් බුහාරි යනුවෙන් හඳුන්වනු ලැබේ. තරුණ වියේ දී පියා අහිමි වූ මෙතුමා කුඩා කාලයේ දී ම අල්කුර්ආනය හා හදීස් රැසක් කටපාඩම් කර ගත්තේ ය. හදීස් කලාව පිළිබඳ ව අසීමිත උනන්දුවක් දැක්වූ ඉමාම් තුමා හදීස් කටපාඩම් කරන අතරතුර හදීස් දන්වන්නන්ගේ ජීවිතය පිළිබඳව ද දැන ගැනීමට අවධානය යොමු කළේ ය. ඥානය හා අසීමිත මතක ශක්තිය ඇති මොහු හදීස් සටහන් කිරීමේ දී ඉතා ම සුපරික්ෂාකාරී වූයේ ය.

වයස අවු. 16 දී ප්‍රථම වරට හජ් ඉටු කිරීමට ගිය ඉමාම් තුමා මක්කාවේ නතර වී ඒ අවට පසිටි මුහද්දිස්වරුන්ගෙන් හදීස් ඉගෙන ගැනීම ආරම්භ කළේ ය. තව ද, එතුමා ප්‍රදේශ රැසකට ගමන් කර හදීස් ඉගෙන ගත්තේ ය.

සහීහ් වන හදීස් පමණක් අන්තර්ගත කර හදීස් ග්‍රන්ථයක් ගොනු කිරීමට මොහු ආශාවෙන් සිටියේ ය. ඉමාම් තුමාගේ උනන්දුව අවධාරණය කළ මෙතුමාගේ ගුරුතුමා වූ ඉමාම් ඉස්හාක් ඉබ්නු රාහවයි හි
තුමා එය තවත් උනන්දු කළේ ය. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස සහීහුල් බුහාරි එළි දක්වනු ලැබිණි. එය ගොනු කිරීමට ඉමාම් තුමා වසර 16ක් වෙහෙස විය. එතුමා තමන්ට ලැබුණු ලක්ෂ 6ක පමණ හදීස් අතරින් ගවේෂණය කොට හදීස් 7275ක් බුහාරි ග්‍රන්ථයේ සටහන් කළේ ය.

අල්කුර්ආනයට පසුව ඊළඟ තත්ත්වයෙහි ලා සාධක සහිත මූලාශ්‍රය ලෙස සලකනු ලබන මෙම ග්‍රන්ථයට අර්ථකතන රැසක් ලියන ලදී. ඒවා අතරින් ඉමාම් ඉබ්නු හජර් අස්කලානි රහ්මතුල්ලාහි අෙලෙහි තුමා රචිත "ෆත්හුල් බාරි" නම් ග්‍රන්ථය විශේෂිත වේ.

ඉමාම් බුහාරි තුමා හිජ්රි 256 දී සමර්කන්ද් හි වෆාත් වූයේ ය.

2. ඉමාම් මුස්ලිම් රහ්මතුල්ලාහි අලෛහි තුමා (හිජ්රි 204 - 261)

හිජ්රි 204 දී නයිසාපූර්හි කුෂෛර් නම් ප්‍රදේශයේ උපත ලත් මෙතුමාගේ සැබෑ නාමය වනුයේ අබුල් හසන් මුස්ලිම් ඉබ්නු හජ්ජාජ් අල් කුෂෛරී වේ. ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනය නයිසාපූර්හි ලැබුවේ ය. ස්වභාවයෙන් ම අසීමිත මතක ශක්තියක් ද හදීස් එක්රැස් කිරීමෙහි ලා උනන්දුවක් ද දැක්වූ ඉමාම් මුස්ලිම් හදීස් ගොනු කර ගැනීමේ අභිලාෂයෙන් ඉමාම් බුහාරි තුමා සේ රටවල් රැසකට ගමන් කළේ ය. මෙතුමා ගොනු කළ හදීස් ගොනුව "සහීහුල් බුහාරි" ග්‍රන්ථයට පසුව ඊළඟ ස්ථානයෙහි ලා සලකනු ලබයි.

ඉමාම් මුස්ලිම් තුමා තමන් එක් රැස් කළ ලක්ෂ 3ක් පමණ වූ හදීස් අතරින් 7000ක් තෝරා ඒ අතරින් හදීස් 4000ක් අන්තර්ගත කර "සහීහුල් මුස්ලිම්" නම් ග්‍රන්ථය ගොනු කළේ ය.

මෙම ග්‍රන්ථයට අර්ථවිවරණ රැසක් ලියන ලදී. ඒ අතරින් ඉමාම් නවවි රහ්මතුල්ලාහි අලෛහි තුමා විසින් රචිත .අල් මින්හාජ්, නම් ග්‍රන්ථය ඉතා ප්‍රසිද්ධ ය.

ඉමාම් මුස්ලිම් රහ්මතුල්ලාහි අෙලෙහි තුමා හිජ්රි 261 දී නයිසාපූර්හි වෆාත් වූයේ ය.

ඉමාම් බුහාරි රහ්මතුල්ලාහි අලෛහි තුමා ඉමාම් මුස්ලිම් රහ්මතුල්ලාහි අලෛහි තුමා යන අය හා ඔවුන්ගේ ග්‍රන්ථ හදීස් කලාවේ විද්වතුන් අතර "සහීහෛන්" යනුවෙන් ද මෙම ග්‍රන්ථ දෙකෙහි ම එක සමානව සටහන් කරන ලද හදීස් "මුත්තෆකුන් අලෛහි" යනුවෙන් ද හඳුන්වනු ලබයි.