3.2 - බෞද්ධ පුනර්ජීවන ව්‍යාපාරය
19 වන සියවස අගභාගයේ බෞද්ධ පුනරුද ව්‍යාපාරයට නායකත්වය සපයන ලද්දේ මෙරට භික්ෂූන් වහන්සේලා විසිනි. පසුව ගිහි උගත්හු ද මෙම කටයුතුවලට සහාය දැක්වූහ.
බෞද්ධ පුනර්ජීවන ව්‍යාපාරයේ කැපී පෙනෙන ලක්ෂණ කිහිපයකි.
- පිරිවෙන් පිහිටුවීම
- මුද්‍රණාල පිහිටුවීම හා මුද්‍රිත මාධ්‍ය යොදා ගැනීම
- වාදවිවාද පැවැත්වීම
- බෞද්ධ පාසල් පිහිටුවීම
- දේශීය සංස්කෘතිය ආරක්ෂා කර ගැනීමට කටයුතු කිරීම
පිරිවෙන් පිහිටුවීම
උගත් භික්ෂුන් වහන්සේලා කිහිප දෙනෙකුගේ පුරෝගාමිත්වයෙන් නව පිරිවෙන් කිහිපයක් පිහිටුවීම බෞද්ධ පුනරුද ව්‍යාපාරයේ ඉතා වැදගත් සිදුවීමකි. මෙම පිරිවෙන්වලින් සිංහල, පාලි, සංස්කෘත වැනි භාෂා ක්‍රමානුකූලව හැදෑරූ උගතුන් පිරිසක් බිහි වූ අතර බෞද්ධ පුනරුදයට ඔවුන්ගේ දායකත්වය ලැබිණි.
පූජ්‍ය හික්කඩුවේ ශ්‍රී සුමංගල හිමි
1827 වර්ෂයේ දී ගාල්ල ප්‍රදේශයේ හික්කඩුවේ දී උපත ලැබූ මෙතුමා 1840 වසරේ දී හික්කඩුවේ ශ්‍රී සුමංගල යන නාමයෙන් පැවිදි බිමට ඇතුළත් විය. පූජ්‍ය වලානේ ශ්‍රී සිද්ධාර්ථ හිමියන්ගෙන් අධ්‍යාපනය ලැබූ සුමංගල හිමියෝ එවකට මෙරට සිටි කීර්තිමත් උගතෙකු බවට පත් වූහ. 1873 වර්ෂයේ දී මාලිගාකන්දේ විද්‍යෝද්‍ය පිරිවෙන පිහිටුවීම පූජ්‍ය සුමංගල හිමියන්ගෙන් සිදු වූ විශිෂ්ට සේවයකි. 19 වන සියවසේ අගභාගයේ පැවති බෞද්ධ පුනරුද ව්‍යාපාරයේ කැපී පෙනෙන නායකයෙකු ලෙස ද උන්වහන්සේ කටයුතු කළහ. සිදත් සඟරා සන්නස, කාව්‍යශේඛර සන්නස ආදී පොත්පත් රැසක් ද පූජ්‍ය සුමංගල හිමියන් විසින් රචනා කරන ලදි. එසේ ම 19 වන සියවස අග මෙරට අධ්‍යාපනයේ උන්නතිය වෙනුවෙන් ද සුමංගල හිමියන් අතින් විශාල සේවයක් සිදු විය.
මුද්‍රණාල පිහිටුවීම හා මුද්‍රිත මාධ්‍ය යොදා ගැනීම
19 වන සියවසේ මුල් භාගය වන විට විවිධ මිෂනාරී සංවිධානවලට මුද්‍රණාල රැසක් තිබුණ නමුත්, බෞද්ධයන්ට කිසිදු මුද්‍රණාලයක් නොතිබුණි. මේ නිසා බුලත්ගම ධම්මාලංකාර සිරි සුමනතිස්ස හිමියෝ ඉතා අපහසුවෙන් අරමුදල් රැස් කර බෞද්ධයන් සඳහා මුද්‍රාණාලයක් පිහිටුවීමට කටයුතු කළහ. 1862 වර්ෂයේ දී ගාල්ලේ පිහිටවූ එය ලංකෝපකාර මුද්‍රණාලය ලෙස හැඳින්වේ. පසුව බෞද්ධයන් විසින් තවත් මුද්‍රණාල රැසක් පිහිටුවන ලදි.
මුද්‍රණාල පිහිටුවීම නිසා සඟරා, පුවත්පත් හා වෙනත් ප්‍රකාශන රැසක් මුද්‍රණ ද්වාරයෙන් එළිදැක්වීමට බෞද්ධයන්ට හැකියාව ලැබුණි. එබඳු බෞද්ධ ප්‍රකාශන කිහිපයක් පහත දැක්වේ.
- ලක්මිණි පහන
- සරසවි සඳරැස
- සිංහල ජාතිය
- සිංහල බෞද්ධයා
මිෂනාරීන් සමග තරගයට මෙන් බෞද්ධයන් විසින් පළ කරන ලද මෙකී පුවත්පත්, සඟරා හා වෙනත් ප්‍රකාශන මගින් බෞද්ධ ජනතාව තුළ ප්‍රබෝධයක් ඇති කිරීමටත්, ප්‍රතිවාදීන්ගේ විවේචනවලට පිළිතුරු ලබා දීමටත් හැකි විය.
වාදවිවාද පැවැත්වීම
ඉහත සඳහන් පරිදි මුද්‍රිත මාධ්‍ය යොදා ගැනීමට අමතරව ඇතැම් භික්ෂූන් වහන්සේලා මිෂනාරි පූජකතුමන්ලා සමග ප්‍රසිද්ධ වාදවිවාද පැවැත්වීමටත් කටයුතු කළහ. පපූජ්‍ය මිගෙට්ටුවත්තේ ගුණානන්ද හිමියෝ මෙම වාද විවාදවල මූලිකත්වය ගත්හ. පූජ්‍ය හික්කඩුවේ ශ්‍රී සුමංගල හිමි, පූජ්‍ය වස්කඩුවේ සුභූති හිමි, පූජ්‍ය රත්මලානේ ධර්මාලෝක හිමි වැනි උගත් හිමිවරු ද ඊට සහාය දුන්හ. ලංකාවේ ස්ථාන පහක පැවැත්වූ මෙබඳු ප්‍රසිද්ධ වාද පහක් පංච මහාවාද ලෙස හැඳින්වේ. මේවා නැරඹීමට විශාල පිරිසක් මහත් ඕනෑකමින් සහභාගි වී තිබේ. මෙම වාද විවාද නිසා බෞද්ධ ජනතාව තුළ විශාල ප්‍රබෝධයක් ඇති විය.
පංචමහා වාද
- බද්දේගම වාදය - 1865
- වරාගොඩ වාදය - 1865
- උදන්විට වාදය - 1866
- ගම්පොළ වාදය - 1871
- පානදුරාවාදය - 1873
මෙම වාද අතුරින් පානදුර ප්‍රදේශයේ පැවැත්වූ පානදුරාවාදය ජාත්‍යන්තර වශයෙන් ද ප්‍රසිද්ධියට පත් විය. මෙම වාදය පිළිබඳව ලියවුණ කුඩා පොතක් කියවීමෙන් පැහැදුණ ඇමරිකානු ජාතික හෙන්රි ස්ටීල් ඕල්කොට්තුමා හා බ්ලැවැට්ස්කි මැතිණිය ලංකාවට පැමිණියහ.
පූජ්‍ය මිගෙට්ටුවත්තේ ගුණානන්ද හිමි
දකුණු ප්‍රදේශයේ බලපිටියට නුදුරු මොහොට්ටිවත්ත හෙවත් මිගෙට්ටුවත්ත පූජ්‍ය ගුණානන්ද හිමියන්ගේ ගම් ප්‍රදේශය විය. පසුව පූජ්‍ය මිගෙට්ටුවත්ත ගුණානන්ද හිමි යන නාමයෙන් රට පුරා ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ උන්වහන්සේ බෞද්ධ පුනරුද ව්‍යාපාරයේ කැපී පෙනෙන නායකයෙකු බවට පත් වූ සේක. මිෂනාරී පූජකතුමන්ලා සමග බුදුදහම පිළිබඳ ප්‍රසිද්ධ වාද විවාද පැවැත්වීම පූජ්‍ය ගුණානන්ද හිමියන්ගේ ජීවිතයේ කැපී පෙනෙන සිදුවීමකි. ඒ හිමියන්ගේ ප්‍රධානත්වයෙන් 1873 වර්ෂයේ දී මිෂනාරීන් සමඟ පැවති පානදුරාවාදයට ජාත්‍යන්තර ප්‍රසිද්ධියක් ලැබුණි. උන්වහන්සේ විසින් එසේ පවත්වන ලද වාද පහක් පංචමහා වාද වශයෙන් හැඳින්වේ. කොළඹ පරම විඥානාර්ථ සමාගම පිහිටුවීමේ දී මෙන් ම බෞද්ධ පාසල් පිහිටුවීමේ ව්‍යාපාරයේ දී ද පූජ්‍ය මිගෙට්ටුවත්තේ ගුණානන්ද හිමියන්ගෙන් විශාල සේවයක් සිදු විය.
බෞද්ධ පාසල් පිහිටුවීම
ක්‍රි. ව. 1880 දී, ඇමරිකානු ජාතික හෙන්රි ස්ටීල් ඕල්කොට්තුමා හා හෙලේනා බ්ලැවැට්ස්කි මැතිනිය ලංකාවට පැමිණ බුදුදහම වැළඳ ගත්හ. ඕල්කොට්තුමාගේ මගපෙන්වීම මත පරම විඥානාර්ථ සමාගම නමින් සංවිධානයක් මෙරට පිහිටුවූ අතර එය ගිහි පැවිදි දෙපිරිසට ම එක්ව කටයුතු කළ හැකි පොදු සංවිධානයක් බවට පත් විය.
පාසල් පිහිටුවීමට හා පවත්වාගෙන යාමට අවශ්‍ය අරමුදල් නොමැති වීම හා සංවිධාන ශක්තිය ප්‍රමාණවත් නොවීම නිසා එතෙක් කල් බෞද්ධයන්ට පාසල් පිහිටුවීමට හැකියාවක් නොතිබුණි. හෙන්රි ස්ටිල් ඕල්කොට්තුමා මෙරට බෞද්ධ පාසල් පිහිටුවීමට පෙරමුණ ගෙන ක්‍රියා කළේ ය. ගිහි පැවිදි උගතුන් රාශියක් ද මේ සඳහා ක්‍රියාකාරීව කටයුතු කළහ. එබඳු නායකයන් කිහිප දෙනෙකුගේ නම් පහත දැක්වේ.
- පූජ්‍ය හික්කඩුවේ ශ්‍රී සුමංගල හිමි
- පූජ්‍ය රත්මලානේ ධර්මාලෝක හිමි
- පූජ්‍ය මිගෙට්ටුවත්තේ ගුණානන්ද හිමි
- අනගාරික ධර්මපාලතුමා
බෞද්ධ පුනරුදය සමග බෞද්ධ පාසල් පිහිටුවීමේ ව්‍යාපාරයක් ආරම්භ කළ නිසා මෙරට ප්‍රධාන නගර කිහිපයක පරමවිඥානාර්ථ සමාගමේ මැදිහත් වීමෙන් බෞද්ධ පාසල් රැසක් පිහිටුවීමට හැකියාව ලැබුණි. එබඳු පාසල් කිහිපයක් මෙසේ ය.
- කොළඹ ආනන්ද විද්‍යාලය
- මහනුවර ධර්මරාජ විද්‍යාලය
- ගාල්ල මහින්ද විද්‍යාලය
- නාවලපිටිය අනුරුද්ධ විද්‍යාලය
- කොළඹ මියුසියස් විද්‍යාලය
බෞද්ධ පාසල් ආරම්භ වීමත් සමග නව පාසල් පොත්පත් මුද්‍රණය කොට දරුවන් අතට පත්කිරීම, බෞද්ධ දූ දරුවන්ට ඉංගී්‍රසි අධ්‍යාපනය ලබාදීම ආදිය පිණිස ද කටයුතු කෙරිණි. ඉරුදින දහම් පාසල් ඇරඹීම, වෙසක් පොහොය දිනය නිවාඩු දිනයක් බවට පත් කිරීම, බෞද්ධ කොඩිය නිර්මාණය කිරීම යන සිදුවීම් බෞද්ධ පුනරුද ව්‍යාපාරයේ තවත් වැදගත් කටයුතු කිහිපයකි.
හෙන්රි ස්ටීල් ඕල්කට්තුමා
කර්නල් හෙන්රි ස්ටිල් ඔල්කට්තුමා 1832 වර්ෂයේ දී ඇමරිකාවේ නිව් ජර්සි ප්‍රාන්තයේ උපත ලබා ඇත. නිව්යෝර්ක්හි පාසලකින් මූලික අධ්‍යාපනය ලැබූ මෙතුමා පසුව කොලොම්බියා විශ්වවිද්‍යාලයට ඇතුළත්ව සිය උපාධිය ලබා ගත්තේ ය. ඔල්කට්තුමා මුල් කාලයේ දී ඇමරිකානු නාවුක දෙපාර්තමේන්තුවේ කර්නල්වරයෙක් ලෙස හමුදා සේවයේ නියැළී ඇත. පසුව හෙලේනා බ්ලැවැට්ස්කි නම් කාන්තාව සමග එක් ව නිව්යෝර්ක් ප්‍රදේශයේ සමාජසේවා කටයුතු සඳහා පරමවිඥානාර්ථ සමාගම ඇරඹීමට එතුමා පුරෝගාමී වී ඇත. පානදුරාවාදය ගැන ලියවුණු කුඩා පොතක් කියවීමෙන් පැහැදුණු හෙන්රි ස්ටීල් ඕල්කට් තුමා පූජ්‍ය හික්කඩුවේ නාහිමියන් හා පූජ්‍ය මිගෙට්ටුවත්තේ ගුණානන්ද හිමියන් සමග ලිපි හුවමාරු කරගෙන ඇත. මෙහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස 1880 වර්ෂයේ දී එතුමා ලංකාවට පැමිණියේ ය.
ඕල්කට්තුමාගෙන් සිදු වූ සේවය
- බෞද්ධ පාසල් අරමුදලක් පිහිටුවීමට පුරෝගාමී වීම
- ඉරුදින දහම් පාසල් ඇරඹීම
- වෙසක් පොහොය දිනය රජයේ නිවාඩු දිනයක් බවට පත් කිරීමට පුරෝගාමී වීම
- බෞද්ධ කොඩිය නිර්මාණය කිරීම යන කාර්යන් සඳහා ද බෞද්ධ භික්ෂූන් වහන්සේලා හා ගිහි නායකයන් සමග මෙතුමා ද පෙරමුණ ගෙන කටයුතු කොට ඇත
දේශීය සංස්කෘතිය ආරක්ෂා කරගැනීමට කටයුතු කිරීම
බ්‍රිතාන්‍ය පාලන සමයේ දේශීය සංස්කෘතියට එල්ල වූ අභියෝග නිසා ඇති වී තිබූ අභාග්‍ය සම්පන්න තත්වය පිළිබඳව අනගාරික ධර්මපාලතුමා ඇතුළු බෞද්ධ නායකයෝ අවධානය යොමු කළහ. ඒ අනුව ජාතිකාභිමානය නැවත නගා සිටුවා දේශීය සංස්කෘතියේ අගය වටහා දීමට ඔවුහු කැප වූහ. අනගාරික ධර්මපාලතුමාට අමතරව වලිසිංහ හරිස්චන්ද්‍ර, පියදාස සිරිසේන හා ජෝන් ද සිල්වා වැනි උගතුන් ද දේශීය සංස්කෘතියේ අගය ජනතාවට වටහා දුන් නායකයන් අතර කැපී පෙනෙන කිහිප දෙනෙකි.
ඩී. බී. ජයතිලක මැතිතුමා කොළඹ තරුණ බෞද්ධ සංගමය පිහිටුවීමට පුරෝගාමී වෙමින් තරුණ පිරිස තුළ ජාතික හැඟීමක් ඇති කිරීමට කටයුතු කළේ ය. එමෙන් ම ඉංග්‍රීසි රජය විසින් රට පුරා සුරාසැල් විවෘත කිරීමට විරුද්ධව භික්ෂූන් වහන්සේලා හා ප්‍රභූන් අමද්‍යප ව්‍යාපාරයක් ආරම්භ කළ අතර දේශීය ජනතාව මද්‍යසාර පානයට පුරුදුවීම වලක්වා ගැනීමට එමගින් විශාල සේවයක් සිදු විය.
මීට අමතරව රට පුරා නටබුන්ව ගිය දාගැබ්, පිළිම ආදිය ප්‍රතිසංස්කරණය කොට යළි ඒවා නගා සිටුවීමේ ව්‍යාපාරයක් ද ඇරඹිණ. මේ අතර වලිසිංහ හරිස්චන්ද්‍ර මහතා අනුරාධපුරයේ නටබුන්ව ගිය බෞද්ධ පූජනීය ස්ථාන ආරක්ෂා කරගැනීමේ ව්‍යාපාරයක් ආරම්භ කළේ ය. අනගාරික ධර්මපාලතුමා ඉන්දියාවට ගොස් එරට පවතින බෞද්ධ පූජනීය ස්ථාන රැක ගැනීමට පියවර ගත්තේ ය. තව ද ජෝන් ද සිල්වා වැනි සුප්‍රකට නාට්‍යවේදින් ඓතිහාසික හා බෞද්ධ ප්‍රවෘත්තීන් ඇතුළත් නාට්‍ය රචනා කොට රඟ දැක්වී ය. පියදාස සිරිසේන මහතා ප්‍රබන්ධ කතා රචනා කරමින් හා පුවත්පත් යොදා ගනිමින් දේශීය සංස්කාතියේ අගය මතු කොට දැක්වීමට කටයුතු කළේ ය.
අනගාරික ධර්මපාල තුමා
අනගාරික ධර්මපාලතුමා 1864 වසරෙහි කොළඹ දී උපත ලැබූ අතර එතුමාගේ මුල් නාමය දොන් ඩේවිඩි හේවාවිතාරණ විය. මෙතුමා ශාන්ත තෝමස් විද්‍යාලයෙන් මූලික අධ්‍යාපනය ලබා, පසුව ශාන්ත ඛෙනඩික් විද්‍යාලයෙන් හා කොළඹ රාජකීය විද්‍යාලයෙන් ද්විතීයක අධ්‍යාපනය ලබා ගත්තේ ය.
පූජ්‍ය හික්කඩුවේ ශ්‍රී සුමංගල හිමි ඇතුළු භික්ෂූන් වහන්සේලාගෙන් පාලි භාෂාව හා ත්‍රිපිටකය හැදෑරීමට එතුමා කටයුතු කොට ඇත. පසුව බෞද්ධ පරමවිඥානාර්ථ සමාගමට බැඳුණු එතුමා ස්වකීය නාමය ධර්මපාල ලෙස වෙනස් කර ගනිමින් අනගාරික ජීවිතයක් ගත කළේ ය. සිය ජීවිතය බුදු දහම වෙනුවෙන් කැප කළ මෙතුමා ලාංකිකයන්ගේ භාෂාව, සංස්කෘතිය ඇතුළු සාම්ප්‍රදායික උරුමයන් රැක ගැනීමේ වැදගත්කම රටවැසියන්ට පහදා දෙමින් කටයුතු කළේ ය. එතුමා සිය ජීවිත කාලය අවසානයේ දී සිරි දේවමිත්ත නමින් ඉන්දියාවේ දී පැවිදි භාවය ලබා ගත්තේ ය. 1933 වර්ෂයේ දී ඉන්දියාවේ සාරානාත්හි දි සිරි දේවමිත්ත හිමියෝ අපවත් වූහ.
ධර්මපාලතුමාගේ ජාතික සේවාවන්
- බෞද්ධ පාසල් පිහිටුවීමට කටයුතු කිරීම
- දේශීය සංස්කෘතිය රැක ගැනීමට ක්‍රියා කිරීම
- ලාංකිකයන් මද්‍යසාර පානයෙන් මුදවා ගැනීමට අමද්‍යප නායකයෙකු ලෙස ක්‍රියා කිරීම
- බුද්ධගයාව ඇතුළු ඉන්දියාවේ පූජනීය ස්ථාන රැක ගැනීමට ක්‍රියා කිරීම
- සිංහල බෞද්ධයා පුවත්පත හා මහාබෝධි සඟරාව වැනි ප්‍රකාශන ආරම්භ කිරීම