මිනිසා නසන මත්ද්‍රව්‍ය-04
මත් භාවිතයෙන් අත් මිදීම
* මත් භාවිතය රෝගයක් නොව පුරුද්දකි.
මත්ද්‍රව්‍ය භාවිතයට යොමු වූ අය ඊ‍ට "ඇබ්බැහි වීම" නිසා එම භාවිතය අත්හැරීම අපහසු වන බව බොහෝ දෙනෙක් විශ්වාස කරති. මත්ද්‍රව්‍ය ලෙස අප හඳුන්වන රසායන ද්‍රව්‍ය සියල්ලම පාහේ "ඇබ්බැහි වීම" නම් තත්වයක් ඇති කරන බව සැබෑවකි. නමුත් මත්ද්‍රව්‍ය භාවිතා කරන වැඩිදෙනෙක් ඇබ්බැහි වී ඇත්තේ "මත් ද්‍රව්‍යයට" නොව "මත්ද්‍රව්‍ය භාවිතා කිරීමේ පුරුද්දට" බව බොහෝ දෙනා නොදනිති.
"ඇබ්බැහි වීම" යනු කුමක්ද?
කිසියමි මත්ද්‍රව්‍යයකට ඇබ්බැහි වීම යන්නෙන් අදහස් වන්නේ වෛද්‍යමය,සමාජයීය හා නෛතික ප්‍රතිඵල කුමක් වුවද,ඒ ගැන නොතකා අදාළ මත්ද්‍රව්‍ය අනිවාර්යයෙන්ම භාවිතා කිරීමට යොමු වීමයි.අදාළ චර්යා වෙයි නියැලීම අනිවාර්ය යන හැඟීම,චර්යාව පාලනය කර ගැනීමට ඇති හැකියාව හීන වීම, චර්යාව නැවැතැවු විට ඇතිවන සිත් වීදනාව හා එම චර්යාව නිසා අයහපත් ප්‍රතිඵල උද්ගත වන බව සනාථ කෙරෙන සාක්ෂි තිබුණ ද,දිගින් දිගටම එම චර්යාවෙහි නිරත වීම ඇබ්බැහි වීමේ මෙහි ප්‍රධානතම ලක්ෂණයකි.දුම් නොබොන මිත්‍රයන්ගේ හෝ පවුලේ සාමාජිකයන්ගේ විරුද්ධත්වය නොතකා සිගරටි බීමට පුරුදු වූවෙකු මොවුන්ය.මෙවැනි ප්‍රශ්න ඇතිවන ආකාරයට මත්ද්‍රව්‍ය අනිසි ලෙස භාවිතයට ඇබ්බැහි වූවන් සමාජය විසින් ලේබල් කිරීම සිදුවෙයි.එනම් බේබද්දා,කුඩුකාරයා,සිගරටි පිස්සා ලෙසයි.
ඕනෑම රසායන ද්‍රව්‍යයක් කාලයක් පුරා දිගටම ශරීරගත වීමේදී " ඔරොත්තු දීම"(Tolerance) නම් තත්වයක් ඇති වේ. එනම් යම් ප්‍රතිඵලයක් ඇති කර ගැනීමට නම් ශරීර ගත කල යුතු රසායන ද්‍රව්‍ය ප්‍රමාණය ක්‍රම ක්‍රමයන් වැඩි කල යුතු වේ.
ඒ අතර ඇතැම් රසායන ද්‍රව්‍ය එලෙස කාලයක් දිගටම භාවිතා කල පසු එක්වරම නැවැත්වුවහොත් විවිධ කායික රෝග ලක්ෂණ ඇති කරයි. ඒවා විරමණ ලක්ෂණ (Withdrawal Symptoms) නම් වේ. එම තත්වයට පත් වීම වෛද්‍ය විද්‍යාවේ දී "ඇබ්බැහි වීම" ( Dependence) නම් වේ.
* "පුරුද්දකට ඇබ්බැහි වීම" යනු කුමක්ද ඕනෑම ක්‍රියාවක් කාලයක් තිස්සේ නොකඩවා කිරීමෙන් එය පුරුද්දක් බවට පත්වේ. යමක් පුරුද්දක් වු පසු එයින් වැලකීම ඇතැම්වි‍ට අපහසු වේ. ඒ පුරුද්දකින් වැලකිමේදී ද අපට යම් යම් කායික අපහසුතා පවා අත්විදීමට සිදුවන බැවිනි.එබදු පුරුදු වලට උදාහරණ නම්,
- දිනපතා උදෑසන පුවත්පත කියවීම
- උදේට තේ පානය කිරීම
- ටෙලිනාට්‍ය නැරඹීම
- පෙම්වතියට දුරකථනයෙන් කථ‍ාකිරීම ආදිය වේමත්ද්‍රව්‍ය භාවිතය ද කාලයක් තිස්සේ නොකඩවා කිරීමෙන් පුරුද්දක් බවට පත්වන අතර ඉන් අත්මිදීමේදී යම් යම් අපහසුතා ඇතිවීම මානසික ඇබ්බැහිය (Psychological Dependence) නම්වේ.
සහිෂ්ණුතාවය
කිසියමි පුද්ගලයෙකු සිරිතක් වශයෙන් මත්ද්‍රව්‍යයක් භාවිතා කරන්නට වූ කළ කායික ක්‍රියාවලියේ දී එම මත්ද්‍රව්‍යය ශරීරය තුළ රුඳි තිබීමට ඉඩ සැලසෙන පරිද්දෙන් ශරීරය ද අනුවර්තනය ද විම ආරමිභ වෙයි.එම මත්ද්‍රව්‍ය භාවිතා කිරීමෙි ප්‍රමාණය වැඩිවන තරමට ඒ සඳහා ශරීරය විසින් කරනු ලබන අනුවර්තනය ද විශාල වෙයි.මත්ද්‍රව්‍ය වලින් අපගේ මොළයේ ස්වභාවිකව නිපදවෙන ඇතැමි රසායනික ද්‍රව්‍යවල ක්‍රියාකාරිත්වය අක්‍රිය කරවයි.ඒ අනුව මෙකී රසායනික ද්‍රව්‍යවල ස්වභාවික නිෂ්පාදන ප්‍රමාණය හා ක්‍රියාකාරිත්ව හැකියාව අනුක්‍රමයෙන් හීන වී යයි.ඒ හේතුව මත අදාළ මත්ද්‍රව්‍ය කුඩා ප්‍රමාණයකින් හෝ ඉදහිට භාවිතයෙන් ලබා ගත් ප්‍රතිඵල අත්පත් කර ගැනීම සදහා ඇබිබැහි වූවන්ට වඩාත් විශාල මත්ද්‍රව්‍ය ප්‍රමාණයක් නිරතුරුව ම ගැනීම අවශ්‍ය වෙයි .මෙම ක්‍රියාවලිය හැඳින්වෙන්නේ කිසියමි මත්ද්‍රව්‍යයකට සහිෂ්ණුතාවය වර්ධනය වීම ලෙසින්ය.ඇතැමි මත්ද්‍රව්‍ය නිසා මිනිස් සිරුරෙහි සීඝ්‍රයෙන් සහිෂ්ණුතාවය වර්ධනය වෙයි.උදා-නිකොටින්,දුඹුරු සීනි,එමෙන් ම මත්පැන් වැනි මත්ද්‍රව්‍ය හේතුවෙන් මෙම ප්‍රතිඵලය ඇතිවනුයේ වඩාත් සෙමෙන්ය.
රැඳි පැවැත්ම
කිසියමි මත්ද්‍රව්‍යයකට ඇබිබැහි වීමේ ලක්ෂණ හා චර්යාවන් මිනිසුන් වෙතින් ප්‍රදර්ශනය වන්නට පටන් ගත් කළ ඔවුන් එකී මත්ද්‍රව්‍ය මත රැඳි සිටීමට පටන් ගනියි.කිසියමි මත්ද්‍රව්‍යයන් භාවිතය මත කායික (භෞතික)හෝ මානසික වශයෙන් මිනිසුන් රැඳි සිටීමට පුළුවන.එ මගින් අදාළ පුද්ගලයා බීමතින් හෝ මත්ද්‍රව්‍ය භාවිතය නිසා බොහෝ කාලයක් අපතේ යවමින් හෝ ඒවායේ භාවිතයෙන් පසු පැන නගින කායික මානසික ප්‍රතිඵල වලට මුහුණ දෙමින් සිටීමට හැකිවෙයි .ශාරීරික සෞඛ්‍ය පිරිහීමට පුළුවන.පවුලේ සාමාජිකයන් හෝ යහළු මිත්‍රාදින්ගේ නොසලකා හැරීමට භාජනය වෙයි.නැත්නමි ඔවුන්ට අක්‍රෝෂ පරිභව කරමින් සිටියි.මෙහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස හිතවත් පිරිසගෙන් හුදකලා වීම හා දුරස් වීම සිදුවෙයි.මත්ද්‍රව්‍ය භාවිතය නිසා රැකියා අහිමි වීමට ද ඉඩ ප්‍රස්ථා උදා වෙයි.මෙකී ගැටළු මත පුද්ගලයා තුළ උද්ගත වන මානසික අවපීඩන තත්ත්වයෙන් තාවකාලික සහනයක් ලබා ගැනීමට පුද්ගලයා මධ්‍යසාර හෝ මත්ද්‍රව්‍ය භාවිතය කරා යොමු වෙයි.මෙසේ ඇබ්බැහි වීම මත්ද්‍රව්‍ය මත යැපීම,නැත්නම් රැඳි පැවැත්ම නම් වෙයි.එමගින් පුද්ගලයාට ශාරීරිකවද මානසිකවද ප්‍රශ්න රැසකට මුහුණ දීමට සිදු වෙයි.
විරමණ ලක්ෂණ
කාලයක් තිස්සේ දිගටම මත් ද්‍රව්‍ය භාවිතාකල අයෙකු එම භාවිතය නැවැත්වූ විට ඇතිවන යම් යම් අපහසුතා/කායික ලක්ෂණ ‘විරමණ ලක්ෂණ’ නම් වේ.
1. මත් භාවිත කිරීමේ පුරුද්දට ඇති මානසික ඇබ්බැහිවීම
මත් භාවිතා කරන බහුතරයකට එය නැවැත්වීමෙදී ඇතිවන අපහසුතාව පුරුද්දකින් අත්මිදීමට ඇති අපහසුව මිස රසායන ද්‍රව්‍යයට ඇති ඇබ්බැහිවීම නොවේ.
2.මත්ද්‍රව්‍ය වලට ඇති රසායනික ඇබ්බැහිවිම
මත්ද්‍රව්‍යයක් දිගුකලක් නොකඩවා භාවිතා කල විට රසායනිකයට ඇබ්බැහිවීම නිසා විරමණ ලක්ෂණ ඇතිවේ. එය මත්භාවිතා කරන්නන්ගෙන් සුළු ප්‍රතිශතයක දැකිය හැක.
උදා: මද්‍යසාර භාවිතා කරන ජනගහනයෙන් රසායනික ඇබ්බැහිවීම දැකිය හැක්කේ 5% ක පමණ වේ. අන් මත්ද්‍රව්‍ය සදහා මෙම ප්‍රතිශතය වෙනස් වේ. මෙම රසායනිකය නිසා ඇතිවන විරමණ ලක්ෂණ ද මානසික හේතුන් මත අඩු හෝ වැඩි විය හැක. එනම් විරමණ ලක්ෂණ ඇතිවේයැයි බියෙන්, ඒ ගැන සිතමි න් සිටින අයෙකු‍ට ඇතිවන සුළු අපහසුතාවය පවා දරාගැනීමට අසීරු දරුණු අපහසුතාවයක් බවට පත්වේ. රසායනිකයට ඇබිබැහිවීම නිසා ඇතිවනවිරමණ ලක්ෂණ දින 2 -3 අතර කාලයකදී අඩුවී යයි. නමුත් මානසිකව බැඳීම නිසා ඇතිවන අපහසුතා ඇතැම් විට සති කිහිපයක් හෝ මාස කිහිපයක් වුවද පැවතිය හැක.
මත්ද්‍රව්‍ය භාවිතය නැවැත්වීම අසීරු කාර්යයක් යැයි ඇතැම් අය විශ්වාස කලත් මත්ද්‍රව්‍ය පිලිබද සැබෑ තතු අවබෝධ කරගත් බොහෝ දෙනා එය කිසිවෙකුගේ හෝ කිසිවකගේ උපකාරයකින් තොරව පහසුවෙන් නැවැත්වීමට සමත් වේ. භාවිතය නැවැත්වීමට ඇතැමුන්ට අපහසු වන්නේ කායික හා මානසික විරමණ ලක්ෂණ නිසාත් භාවිතා කිරීමේ ආශාව වරින්වර ඇතිවන නිසාත්ය.
විරමණ ලක්ෂණ පාලනය
- විරමණ ලක්ෂණ ඇතිවන අයුරු, කායික විරමණ ලක්ෂණ බිය ආදිය හේතුකොට ගෙන වැඩිවන බව හා ඒවා තාවකාලික බව අවබෝධ කරගැනීම
- ඇතැම් විරමණ ලක්ෂණ පාලනය සදහා ඖෂධ භාවිතා කල හැක
උදා:
ශරීරයේ වේදනා ඇතිවේ නම් පැරසිටමෝල් වැනි වේදනා නාශක භාවිතා කිරීම මද්‍යසාර වලට උග්‍ර ලෙස ඇබ්බැහි වූ අවස්ථා හැරුණුවිට අනෙක් කිසිම මත්ද්‍රව්‍යයක් භාවිතය නැවැත්විමේදී දරුණු හෝ මාරාන්තික විරමණ ලක්ෂණ ඇතිනොවේ.
යලි මත්ද්‍රව්‍ය භාවිතා කිරීමේ ආශාව හසුරවා ගැනීම
- ආශාවේ ස්වභාවය අවබෝධ කර ගැනීම; එනම් එය එක ලෙසම නොපවතින බව, අඩු වැඩි වන බව හා කෙටි කලකදී එය ඇති වන අවස්ථා ගණන අඩුවන බව
- ආශාව ඇතිවූවිට ඒ පිලිබද අවධානයෙන් ආශාව සමග කල් ගෙ‍වීම
- භාවිතා කිරීම කල්දැමීම
- ආශාව ඇති වන අවස්ථා වලදී වෙනත් ක්‍රියාවකට අවධානය ෙයාමු කිරීම
ය‍ෙමකුට මේ ක්‍රියාව තනිව කරගැනීමට අපහසු නම් ඒ සඳහා සුදුසු වෛද්‍යවරයෙකුගෙන් හෝ පලපුරුද්ද ඇති උපදේශකයෙකුගෙන් උදව් ලබාගත හැක. මත්ද්‍රව්‍ය භාවිතය යනු පුරුද්දක් බැවින් භාවිතයෙන් නිදහස් වීම සඳහා ඖෂධ ප්‍රතිකාර නොමැත. එය තමා විසින්ම කරගත යුතු දෙයකි. නමුත් මත් භාවිතය නිසා ඇතිවන විරමණ ලක්ෂණ පාලනය කිරීමට හෝ භාවිතය නිසා ඇතිවූ කායික හෝ මානසික රෝග සඳහා ඇතැම් විට ඖෂධ ප්‍රතිකාර නියම කෙරේ. ඒවා මත් භාවිතය නැවැත්වීම දෙන ඖෂධ නොව, ඒ ආශ්‍රිත ගැටළු වලට ප්‍රතිකර්ම බව සිහිතබා ගත යුතුය.
