අභයගිරි විහාර සංකීර්ණය
ශ්‍රී ලංකාවේ ප්‍රථම සහ දීර්ඝකාලීන අගනුවර වූ අනුරාධපුර නගරයේ උතුරු දිශාවෙහි මහා පරිමාණ ස්ථූපයක් සහ අවශේෂ ප්‍රධාන කොට සංඝාරාම 27 කින් පමණ සමන්විත සකලාංග සම්පූර්ණ විහාර සංකීර්ණය අභයගිරි විහාරයයි. ඛල්ලාටනාග රජු මරා රාජ්‍ය ගැනීමට කුමන්ත්‍රණය කළ කුමාරවරු තිදෙනෙක් කුමන්ත්‍රණය හෙළි වීමෙන් පසු 'ගිරි' නමින් මෙම ප්‍රදේශයේ විසූ ජෛන තාපසයෙකුගේ ආරාමයේ තිබූ දර සෑයට පැන දිවි නසාගත් බව පැවසෙයි. ඔවුන් එලෙස දිවිපිදූ ස්ථානයේ ස්ථූපයක් තනවන ලද බව වංශකතාවේ දැක්වේ. මෙහි පැවති ආරාමය බිඳ හෙලා වළගම්බා රාජ්‍ය සමයේ අභයගිරිය ඉදිකළ බව මහාවංශයේ සඳහන් වේ. ද්‍රවිඩ බලපෑම එල්ල වූ අවස්ථාවෙහි රජතුමාට උපකාර කළ කුපික්කලතිස්ස තෙරුන්ට පූජා කළ මෙම විහාරය නිඝන්ඨයාගේ නමත් තමාගේ නමත් එක්කොට අභයගිරි යන නම තබා ඇත. මෙම සිදුවීම නිකාය භේදයකට හේතුවක් විය. මන්දයත් ශාසන ඉතිහාසයෙහි මීට පෙර සාමාන්‍යයෙන් වෙහෙර විහාර පූජා කරන ලද්දේ පොදු මහා සංඝයා වෙතටයි. නමුත් අභයගිරි විහාරය පූජා කරනු ලැබුවේ එක් භික්ෂූන් වහන්සේ නමකට පෞද්ගලිකව බැවින් නිකාය භේදයට හේතු විය.
වලගම්බා රජු ගෙන් පසු අභයගිරි විහාරයේ සංවර්ධනයට උපකාර සැපයුවේ මහසෙන් රජුය. ඔහු ශ්‍රී ලංකාවේ රජ කළ ප්‍රථම මහායානික සිංහල රජු විය. ඉන්දියානු ජාතික සංඝමිත්තා ඔහුගේ ගුරුවරයා මෙන්ම උපදේශකයා වූ අතර ඔහුගේ උපදෙස් පරිදි රජු මහාවිහාරයේ ගොඩනැගිලි කඩා බිඳ දමා ඒවායේ වස්තුව හා ගොඩනැගිලි ද්‍රව්‍ය ද අභයගිරි විහාරයට ලබා දී ඇත. මහසෙන් රාජ්‍ය කාලයේ දී මහා විහාරයට වඩා අභයගිරි විහාරය මුල් තැන ගත් බව වංශ කථා වල සඳහන් වේ. මෙම කාලය වන විට අභයගිරි විහාරයෙහි භික්ෂූන් වහන්සේලා පන්සියයක් සිටියහ.
අභයගිරි ස්තූපය වළගම්බා රජු ගේ නිර්මාණයක් බවට සෙනරත් පරණවිතාන මහතා කරුණු පෙන්නුව ද සනාථ කිරීමට සාක්ෂි නොමැත. දීපවංශයට අනුව අභයගිරි ස්තූපය ගොඩනගා ඇත්තේ පළවෙනි ගජබාහු රජුය. පාහියන්ගේ තොරතුරු වලට අනුව ක්‍රිස්තු වර්ෂ පස්වන සියවස වන විට මෙම ස්තූපයේ උස අඩි 400 කි. මෙම ස්තූපය පේසාවන්, ගර්භය, හතරැස් කොටුව, එය මැද ගර්භය මුදුනේ ධුපය සහ ජත්‍රය යන අංගවලින් යුක්ත විය. ස්තුපය සතර පැත්තේ සලපතල මළුව, ඇත් පවුර, වැලි මළුව හා ප්‍රාකාරය ද වේ. මෙම ස්ථූපයේ ස්තූපයේ ධර්ම ධාතු නිදන් කර ඇති බවට විශ්වාස කෙරේ. මෙහි කොත් කැරැල්ල කැඩී ඇති කොටසක් සමග මුළු උස අඩි 280 කි.
අනුරාධපුර යුගය නිම වූ පසු මෙම විහාරය විනාශයට පත්වූ අතර පත් වූ අතර නැවත පුනර්ජීවනයක් ඇති වන්නේ පොළොන්නරු යුගයේ බලයට පත් වූ පළමු පරාක්‍රමබාහු රජුගේ කාලයේදීය.
දාගැබ වටා පිහිටි ආරාම සංකීර්ණයට අයත් විවිධ ගොඩනැඟිලි ඇත. ඒ අතර රැස්වීම් ශාලාව, අභිෂේක මණ්ඩපය දෙවන සමාධි බුද්ධ ප්‍රතිමාව සහිත බෝධිඝරය, ආලේප නිෂ්පාදන ශාලාව, ලංකාරාමය, ඇත් පොකුණ, පැරණි ගුහාවක්, ඉදිකටු සෑය, බිසෝ මාළිගය සහ එහි සඳකඩ පහන, දාන ශාලාව, පොහොය ගෙය, පළමුවන සමාධි බුද්ධ ප්‍රතිමාව සහිත බෝධිඝරය කුට්ටම් පොකුණ වේ.
අභයගිරි විහාරයෙහි විශේෂයෙන් අවධානය යොමු කළ යුතු අංග කිහිපයකි. ඉන් වඩාත් වැදගත් වන්නේ සමාධි ප්‍රතිමාවයි. ධ්‍යානයට සමවැදී හිඳින බුදු හිමියන්ගේ මහා කරුණා ගුණය උප නැංවෙන අයුරින් මෙම ප්‍රතිමාව නෙළා ඇත. ආසනයට පිටුපසින් ගඩොල් ප්‍රාකාරයක් ඇති නිසා බෝධි රෝපණයක් පැවති බවට සිතිය හැකිය. මෙම පිළිමය ක්‍රිස්තු වර්ෂ 4 හෝ 5 සියවස්වලට අයත් බව සලකන අතර ආනන්ද කුමාරස්වාමි මහතා පවසන්නේ මෙම පිලිමය ඊටත් වඩා පැරණි බවයි.
මෙහි තවත් වැදගත් අංගයක් ලෙස සඳකඩපහණ දැක්විය හැකිය. ලංකාවේ සුප්‍රකට සඳකඩ පහණ පිහිටා ඇත්තේ බිසෝ මාළිගය ඉදිරිපිට වන අතර මෙම සඳකඩපහණ මගින් නිරූපිත කැටයම් මගින් මනුෂ්‍යයා නිර්වාණය කරා පියනගන බව විචාරක මතයයි.
