ඉසුරුමුණිය

අනුරාධපුරයේ තිසා වැව අසල රන්මසු උයනට දකුණින් ඉසුරුමුණි විහාරය පිහිටා තිබේ. මහාවංශයේ දැක්වෙන ආකාරයට ඉසුරුමුණි විහාරය දේවානම්පියතිස්ස රජු විසින් කරවා ඇත.
දේවානම් පියතිස්ස රජතුමා මේ විහාරය කරවුයේ මිහිඳු හිමියන් ළඟ පැවිදිවූ එතුමාගේ බෑනා කෙනෙකුවූ අරිට්ඨ කුමාරයා ඇතුළු පන්සියයක් වෛශ්‍ය කුලයේ දරුවන් වෙනුවෙනි. මෙම විහාරය පැරණි දක්ෂිණ මේඝගිරි විහාරය ලෙස ද හඳුන්වා ඇත. ක්‍රිස්තු වර්ෂ පළමුවන සහ දෙවන සියවසට අයත් වෙස්සගිරි අභිලේඛනයෙහි ඉසුරුමුණියේ පැරණි නාමය ඉසිරමණ යනුවෙන් සඳහන්ව ඇත. මෙහි කටාරම් කෙටූ ලෙන් කිහිපයක් ද ගොඩනැඟිලි ද දක්නට ලැබෙන අතර අනුරාධපුර මහා විහාරය පිහිටුවන ලද මහමෙවුනා උයනේ දකුණු කෙළවරට ආසන්නව මෙය පිහිටා ඇත. බෞද්ධ ඉතිහාසයේ ඉසුරුමුණියට ඉතා වැදගත් ස්ථානයක් හිමිවේ. හතරවන සියවස පමණ වනවිට මේ විහාරය අභයගිරියට අයත්ව තිබී ඇත. ලංකාවට වැඩම කරවන ලද බුදුරජාණන්වහන්සේගේ දන්ත ධාතුව මුලින්ම තැන්පත් කොට තිබී ඇත්තේ මේ ඉසුරුමුණිය විහාරයේය. ක්‍රිස්තු වර්ෂ පස්වන සියවස වන විට සීගිරිය රාජධානිය කොටගෙන බලයට පත් සීගිරි කාශ්‍යප රජතුමා විසින් මෙම විහාරය නැවත පිළිසකර කරවා මහා විහාරික භික්ෂූන්ට පූජා කළ බවත් ඔවුන් එය භාර නොගත් බවත් වංශකථාවේ දැක්වේ. එයට හේතුව වූයේ කාශ්‍යප රජු පීතෘ ඝාතක පාලකයකු වීමයි.

ඉසුරුමුණි විහාරයේ ඓතිහාසිකත්වය පිළිබඳ තොරතුරු සෙවීමේදී ඒ ආශ්‍රිතව ඇති මූර්ති ඉතා වැදගත් වේ. මෙහිදී රජ පවුල නිරූපණය කරන කැටයම දෙස බලන විට මෙම කැටයමේ සුවිශේෂී කොට දක්වන පුද්ගලයා ඔටුන්නක් හා දිගු කර්ණාභරණ ද, වළලු සහ මාල, ඉනෙහි බඳ පටියක් ද පැලඳ සිටියි. මොහු ප්‍රභූවරයෙකු බව ලක්ෂණ වලින් පැහැදිලි වේ. මොහුගේ දකුණු පසින් චාමරයක් ගත් ස්ත්‍රී රූපයක් දක්නට ලැබෙන අතර තමන්ට වම් පසින් සිටින ස්ත්‍රියගේ උකුල මත ඔහු සිය වම් අත තබාගෙන සිටීයි. මෙම ස්ත්‍රිය රජ බිසවක් යැයි පැවසිය හැකි සලකුණු හමු වේ. කැටයමේ දකුණු කෙළවර එක් පයක් දිගු කොට දෑත පපුවට බැඳ සිටින තරුණයෙකුගේ රුවක්ය. මෙම කැටයමි නිර්මාණ ශෛලිය අනුව පස් වන හෝ අටවන සියවස් වලට අයත් ලක්ෂණ පෙන්නුම් කරනු ලැබේ. මහාචාර්ය සෙනරත් පරණවිතාන මහතා පවසන්නේ මෙමගින් සාලිය-අශෝකමාලා පුවතේ දුටුගැමුණු රජු සාලිය කුමරු සහ අශෝකමාලා හමුවීමට ගිය අවස්ථාව මෙමගින් නිරූපණය වන බවයි.

ඉසුරුමුණි විහාරයෙහි වඩාත් ප්‍රචලිත කැටයම වන්නේ ඉසුරුමුණි පෙම් යුවලයි. මෙම කැටයම ශ්‍රී ලංකා මූර්ති කලා ඉතිහාසයෙහි සුවිශේෂී ස්ථානයක් හිමිකර ගන්නා අතර මෙහි නිරූපණය වන්නේ ශිව-පාර්වතී දෙදෙනා යැයිද සිදුහත් සහ යශෝධරාවන් යැයි ද ඇතැම් අය පෙන්වා දෙති. නමුත් සෙනරත් පරණවිතාන මහතා පෙන්වා දෙන්නේ මෙමගින් නිරූපණය වන්නේ සාලිය සහ අශෝකමාලා බවයි. මෙම කලා නිර්මාණය ඉන්දියාවේ ගුප්ත කලා සම්ප්‍රදායක් අනුව නිම වූවක් බව අනුමාන කෙරේ.

තවත් ඉසුරුමුණි විහාරයෙහි වඩාත් වැදගත් කැටයමක් ලෙස මිනිසා සහ අශ්ව හිස දැක්විය හැකිය. ආනන්ද කුමාරස්වාමි මහතා පවසන්නේ මෙමගින් මහාභාරතයේ ගංගා නදී අවරෝහණය පිළිබඳ වෘතාන්තයේ එන කපිල මුනිවරයා සහ අශ්වයා නිරූපණය වන බවයි. නමුත් පරණවිතාන මහතා පවසන්නේ අග්නි හා පර්ජන්‍ය සංකේතවත් කරන බවයි.

මෙම කැටයමට යාබදව පවතින පොකුණ අභියස ඇති පර්වත බිත්තියේ දකුණු පසින් නෙලා ඇති පොකුණට බැස දිය කෙළින ඇත් රූප සහ පියුම්පත් මඟින් ද අග්නි සහ පර්ජන්‍ය දෙවිවරුන් පහළ වීමේ ප්‍රතිඵල ප්‍රකාශ කරන බව පරණවිතාන මහතාගේ අදහසයි. මෙම ඇත් රූප හා මිනිසා සහ අශ්ව හිස දැක්වෙන මූර්තිය ඉන්දියාවේ මාමල්ලපුරම්හි පල්ලව කලා නිර්මාණ වලට සමීප බවක් දක්වන නමුත් පල්ලව කලා ආභාසය මත නිම වූ බවක් ඉන් නිරූපණය නොවේ.