ශ්‍රි ලංකාවේ ජාතික පුනරුදය
1848 වර්ෂයේ පැවති සටන නිම වීමෙන් පසු ශ‍්‍රී ලංකාව බි‍්‍රතාන්‍යයන්ගෙන් නිදහස දිනා ගැනීමට කටයුතු කළ අවධිය, ආගමික හා ජාතික පුනරුද සමය වශයෙනුත් දේශපාලන උද්ඝෝෂණ පැවති සමය වශයෙනුත් කාල පරිච්ෙඡ්ද දෙකකට අයත් වේ.1850 වර්ෂයෙන් පසුව 1915 පමණ වන තෙක් ආගමික හා ජාතික පුනරුව්‍යාපාරයේ කටයුතුවලට ප‍්‍රමුඛත්වය ලැබුණි. 1915 සිට 1948 දක්වා දේශපාලනඋද්ඝෝෂණවලට මූලිකත්වය හිමි විය.1815 වර්ෂයේ දී උඩරට රාජධානිය බි‍්‍රතාන්‍යයන්ට යටත් වීමෙන් පසුව මෙරට සාම්ප‍්‍රදායික ආගම් හා සංස්කෘතියේ පැවැත්මට බාධා එල්ල විය. මේ නිසා 19 වනසියවසේ අග භාගයේ දී මෙරට බෞද්ධ, හින්දු හා ඉස්ලාම් ජනතාව තුළ ආගමික හා ජාතික වශයෙන් මහත් ප‍්‍රබෝධයක් ඇති විය. එම තත්ත්වය ජාතික පුනරුදය වශයෙන් විස්තර කෙරේ.
ජාතික පුනරුදයේ පසුබිම
යුරෝපීයෝ ආසියාවේ යටත් කර ගත් ප‍්‍රදේශ පාලනය කිරීමේ දී තමන්ට පක්ෂපාතිජනතාවක් ඇති කර ගැනීම සඳහා ස්වකීය ආගම හා සංස්කෘතිය පතුරුවා හැරීමට කටයුතු කළහ. පෘතුගීසීන් හා ලන්දේසීන් මෙරට මුහුදුබඩ ප‍්‍රදේශ පාලනය කළ සමයේ උඩරට ස්වාධීන රාජ්‍යයක් පැවති හෙයින් ආක‍්‍රමණිකයන්ගේ ආගමික හා සංස්කෘතික කටයුතු තම පාලන ප‍්‍රදේශවලට පමණක් සීමා විය. එහෙත් උඩරට රාජධානිය යටත් වීමෙන් පසුව බි‍්‍රතාන්‍ය පාලනය යටතේ බටහිර සංස්කෘතිය රට පුරා පැතිර යාමට ෙදාරටු විවර විය.මිෂනාරී සංවිධානවල කටයුතුබි‍්‍රතාන්‍ය පාලන සමයේ දී මෙරටට පැමිණි විදේශීය සංවිධාන කිහිපයක් කිතුණුදහම රට තුළ පැතිරවීමට ක‍්‍රියා කළේ ය. එම සංවිධාන මිෂනාරී සංවිධාන ලෙස හැඳින්වේ. ක‍්‍රිස්තු වර්ෂ 1804 - 1818 කාලයේ මෙරටට පැමිණි මිෂනාරි සංවිධාන කිහිපයක් පහත දැක්වේ.
මිෂනාරී සංවිධාන ශ‍්‍රී ලංකාවට පැමිණි වර්ෂය
ලන්ඩන් මිෂනාරී සමාගම 1804
බැප්ටිස්ට් මිෂනාරී සංවිධානය 1812
වෙස්ලියන් මිෂනාරී සංවිධානය 1814- x 1815
ඇමරිකන් මිෂනාරී සංවිධානය 1816
චර්ච් මිෂනාරී සංවිධානය 1818
මෙම සංවිධාන උපයෝගි කරගෙන එවකට බ්‍රිතාන්‍යන් ලංකාව තුළ තම ආගම,ක්‍රිස්ත්‍රියාණි ආගම මෙරට ව්‍යාප්ත කිරිම සඳහා විශාල ප්‍රයත්නයක් ගත් අයුරු විශේෂයෙන්ම දක්නට ලැබේ.
තවද ලේඛන මාධ්‍ය යොදා ගැනීම මිෂනාරි පොත් රචනා කරමිනි එවා සිංහලයට පරිවර්තනය කර ජනතාවට ලබා දිමද ආගමික පුනරුදය ඇතිවිමට පුධාන හේතුවක් විය. එසේ මුද්‍රණය කළ ප‍්‍රකාශන කිහිපයක් පහත දැක්වේ.
මුද්‍රණය කළ වර්ෂය ප‍්‍රකාශකගේ නම මුද්‍රණය කළ සංවිධානය
1832 මාසික තෑග්ග චර්ච් මිෂනාරී සංවිධානය
1840 ලංකා නිධානය ආගමික පුස්තිකා සංගම
1842 උරගල බැප්ටිස්ටි සමාගම
ඒ වගේම විවිධ දේශන මාධ්‍ය හා අධ්‍යාපනය ඉංග්‍රිසි මාධ්‍ය ඔස්සේ සිදු කිරිමද ආගමික පුනරුදය ශිඝ්‍රයෙන් මෙරට ව්‍යාප්ත වන්නට හේතුවක් විය.
බෞද්ධ පුනරුද ව්‍යාපාරය
මිෂනාරීන් ලේඛන හා දේශන මාධ්‍යවලින් ප‍්‍රතිමා වන්දනාව නිසරු දෙයක්ලෙස ප‍්‍රචාරය කිරීමත්, බෞද්ධ හා හින්දු ඇතැම් සිරිත් විරිත් විවේචනය කිරීමත් නිසා එ්වාට පිළිතුරු දීමේ අවශ්‍යතාවක් පැන නැගුණි. එසේ ම සිංහල දෙමළ වැනි ස්වභාෂා අධ්‍යාපනයට රජයේ අනුග‍්‍රහයක් නො ලැබීම නිසා දේශීය භාෂා අධ්‍යාපනය නගා සිටුවීමේ අවශ්‍යතාවක් ද මතුව තිබුණි. මෙම ගැටලූවලට විසඳුම් සෙවීමේ දී බෞද්ධ භික්ෂූන් වහන්සේලා පුරෝගාමී ව කටයුතු කළහ. වලානේ සිද්ධාර්ථ හිමියන් රත්මලානේ පරම ධම්මචේතිය පිරිවෙන පිහිටුවීම බෞද්ධ අධ්‍යාපන ක්ෂේත‍්‍රයේ වැදගත් සිදුවීමකි. සිංහල, පාලි, සංස්කෘත වැනි භාෂා හැදෑරූ දේශීය සංස්කෘතිය අගය කරන ගිහි පැවිදි පඬිවරු පිරිසක් එම පිරිවෙනෙන් බිහි වූහ. එම පිරිසට අයත් හික්කඩුවේ ශ‍්‍රී සුමංගල හිමියෝ වර්ෂ 1873 දී මාලිගා කන්දේ විද්‍යෝදය පිරිවෙන පිහිටුවූහ. රත්මලානේ ධම්මාලෝක හිමියන් විසින් වර්ෂ 1875 දී පෑලියගොඩ විද්‍යාලංකාර පිරිවෙන පිහිටුවන ලදි. මෙසේ පැරණි පිරිවෙන් අධ්‍යාපන ක‍්‍රමය යළි ආරම්භ වීම නිසා තව තවත් උගතුන් බිහිවීම, බෞද්ධ පුනරුදයට ආශිර්වාදයක් විය.
විශේෂයෙන්ම බෞද්ධ ආගමික මුද්‍රණාල පිහිටුවීම හා එවා මගින් විවිධ පුවත් පත් මුද්‍රණය කරමින් බෞද්ධ පුනරුදය යටතේ සිංහලන් අතර සුවිශාල වෙනසක් ඇති කිරිමට ගත් උත්සහය කැලි පෙනේ.ඒ යටතේ, ලංකාභිනව විශ‍්‍රැත මුද්‍රණාලය, කවටකතික මුද්‍රණාලය, සුදර්ශණ මුද්‍රණාලය, සරසවි සඳරැුස මුද්‍රණාලය මෙන්ම සඟරා හා පුවත්පත් රාශියක් මුද්‍රණය කිරීමට බෞද්ධයන්ට හැකි විය. ඒවා අතර,
⋆⋆ ලක්මිණි පහන
⋆⋆ ලංකාලෝකය
⋆⋆ සරසවි සඳරැුස
⋆⋆ සිංහල ජාතිය
⋆⋆ සිංහල බෞද්ධයා කැපි පෙනේ.
එපමනක් ද නොව ප‍්‍රසිද්ධ වාද විවාද පැවැත්වීම මගින් මිගෙට්ටුවත්තේ ගුණානන්ද හිමියන් කොටහේනේ දීපදුත්තාරාමයෙහි වැඩ වාසය කළ එම හිමියෝ, පූජ්‍ය මිගෙට්ටුවත්තේ ගුණානන්ද පූජ්‍යහික්කඩුවේ සුමංගල හිමි, පූජ්‍ය වංකඩුවේ සුභූති හිමි, පූජ්‍ය පොතුවිල ඉන්ද්‍රජෝති හිමි, පූජ්‍යරත්මලානේ ධම්මාලෝක හිමි සහය ඇතිව බෞද්ධ පුනරුදය රට තුළ ඇති කිරිමට ගත් උත්සඑය අපමණය ඒ යටතේ වාද පහක් පංචමහා වාද යනුවෙන් පවත්වමින් මිෂනාරි අධ්‍යාපනය මෙන්ම ක්‍රිස්ත්‍රියාණි ආගම ව්‍යාප්ත විම මැඩපැවැත්විමට ගත් උත්සහය අගය කළ යුතුය. එ වාදයන් අතර,
බද්දෙගම වාදය 1865
වරාගොඩ වාදය 1865
උදන්විට වාදය 1866
ගම්පොල වාදය 1871
පානදුරය වාදය 1873
කැපි පෙනේ.බෞද්ධ පාසල් පිහිටුවීම 1880 වර්ෂය පමණ වන විට බෞද්ධයෝ ලේඛන මාධ්‍ය හා දේශන මාධ්‍යයෙන් ඉදිරියට පැමිණ සිටි නමුත් මිෂනාරී අධ්‍යාපන ක‍්‍රමයට සරිලන ආකාරයේ බෞද්ධ පාසල් පද්ධතියක් පිහිටුවීමට අපොහොසත් වූහ. පාසල් පිහිටුවීමට හා පවත්වාගෙන යාමට අවශ්‍ය අරමුදල් නොමැතිවීම හා සංවිධාන ශක්තිය ප‍්‍රමාණවත් නොවීම ඊට හේතුව විය. මේ සඳහා ෙදාරටු විවර වූයේ ඕල්කොට්තුමා ලංකාවට පැමිණීමෙන් පසු ය. විදේශිකයෙකු වූ හෙන්රි ස්ටීල් ඕල්කොට්තුමා මෙරටට පැමිණ බුදු දහම වැළඳගෙන බෞද්ධ පාසල් පිහිටුවීමට පෙරමුණ ගෙන කටයුතු කළේ ය.ඕල්කොට්තුමාගේ මග පෙන්වීම යටතේ 1880 වර්ෂයේ ජුනි මස දී කොළඹ පරම විඥනාර්ථ සමාගම පිහිටුවිය. බෞද්ධ පාසල් පිහිටුවීම, බෞද්ධ පාසල් අරමුදලක් පිහිටුවන ලදි. මෙම අරමුදලට ආධාර එකතු කිරීමට ඕල්කොට්තුමා භික්ෂූන් වහන්සේලා සමග හෙන්රි ස්ටීල් ඕල්කොට්තුමා ගමින් ගම සංචාරය කිරීම නිසා පාසල් පිහිටුවීම පිළිබඳ බෞද්ධයන් තුළ බලවත් උනන්දුවක් ඇති විය.එසේ පිහිටුවූ පාසල් කිහිපයකි.
කොළඹ ආනන්ද විද්‍යාලය
මහනුවර ධර්මරාජ විද්‍යාලය
ගාල්ලේ මහින්ද විද්‍යාලය
මාතලේ විජය විද්‍යාලය
ගම්පොළ ජිනරාජ විද්‍යාලය
නාවලපිටියේ අනුරුද්ධ විද්‍යාලය
ඕල්කොට්තුමාගේ මැදිහත්වීමමත රජය ලවා වෙසක් පොහොය දිනය නිවාඩු දිනයක්බවට පත් කර ගැනීමට හැකි වීමත් අද පවා භාවිත වන බෞද්ධ කොඩිය නිර්මාණය කර ගැනීමත් බෞද්ධ පුනරුද සමයේ සිදු වූ තවත් වැදගත් කරුණකි.පිරිවෙන් හා බෞද්ධ පාසල් ආරම්භ වීම නිසා දේශීය සංස්කෘතිය අගය කරන සමය මාමක තරුණ පරම්පරාවක් බිහි විය. එම තරුණ මේ පිරිසට අයත් අනගාරික ධර්මපාලතුමා,වලිසිංහ හරිශ්චන්ද්‍රතුුමා, පියදාස සිරිසේන මහතා, සහ ජෝන් ද සිල්වා වැනි නායකයෝවිවිධ මාධ්‍ය ප‍්‍රයෝජනයට ගනිමින් දේශීය ජනතාව තුළ දේශානුරාගය හා ජාත්‍යාලයවර්ධනය කිරීමට ක‍්‍රියා කළහ. බෞද්ධ පූජනීය ස්ථාන රැුක ගැනීමේ ව්‍යාපාරයක් හා අමද්‍යප ව්‍යාපාරයක් ඇරඹිමද බෞද්ධ ආගමික පුනරුද ව්‍යාපාරයේ තවත් එක් සුවිශේෂි සුදුවිමකි.
හින්දු ආගමික පුනරුදය
මිෂනාරී සංවිධානවල ආගමික ප‍්‍රචාරක කටයුතුවලින් එල්ල වූ අභියෝග නිසා මෙරටහින්දු ජනතාව අතර ද ආගමික හා සංස්කෘතික පිබිදීමක් ඇති විය. එකී හින්දු පුනරුද ව්‍යාපාරයට නායකත්වය සපයන ලද්දේ ආරුමුග නවලර්තුමා විසිනි. මෙම ව්‍යාපාරය යටතේ හින්දු ආගම නගා සිටුවිමටත් රට තුළ ආගමික පුනරුදයක් ඇති කිරිමය සමත් වු ආකාරය දක්නට ලැබේ. හින්දු ආගමික පුනරුදය යටතේ ආරුමුග නාවලර්තුමා ,පොන්නම්බලම් රාමනාදන්,පොන්නම්බලම් අරුණාචලම් වැන්නන් ද වැදගත් වේ.
ඉස්ලාම් ආගමික පුනරුදය
බෞද්ධ හා හින්දු පුනරුදයට සමගාමීව මෙරට මුස්ලිම් ජනතාව තුළ ද ආගමිකහා සංස්කෘතික ප‍්‍රබෝධයක් ඇති විය. ආරුමුග නවලර්තුමා හින්දු පුනරුද ව්‍යාපාරයට නායකත්වය ලබා දුන්නා සේ ම ඇම්. සී. සිද්දිලෙබ්බෙ මහතා මුස්ලිම් ජනතාව තුළ ඉස්ලාම් ආගමික හා සංස්කෘතික ප‍්‍රබෝධයක් ඇති කිරීමට නායකත්වය ලබා දුන්නේ ය. සිද්දිලෙබ්බෙ මහතාමුස්ලිම් ජනතාව තුළ අධ්‍යාපන ප‍්‍රබෝධයක් ඇති කිරීමත් ඉංග‍්‍රීසි භාෂාව හා අරාබි භාෂාව ඉගෙන ගැනීමට එම ජනතාව උනන්දු කරවීමත් සිද්දිලෙබ්බේ කටයුතු කරන ලදි.
