ආගමික පුනර්ජීවන ව්‍යාපාරය
ක්‍රි.ව 1505 සිට මෙරට පැවති බටහිර යටත් විජිත පාලනයන් විසින් අනුගමනය කල ආගමික ප්‍රතිපත්තිය තව දුරටත් ඉදිරියට ගෙන යාමට බිතාන්‍ය පාලනය විසින් ද ක්‍රියාකරන ලදී. දනවාදී ආර්ථික ක්‍රමයක් මෙරට ස්ථාපිත කිරීමට පියවර ගෙන විවෘත සමාජයක් ඇති කිරීමට මුල පිරුව ද තව දුරටත් මෙම ප්‍රතිපත්තිය ඉදිරියට ගෙන යන ලදී. බටහිර ක්‍රමයේ ඉංග්‍රීසි අධ්‍යාපනය ප්‍රචලිත වන විට පෙනී ගියේ එම ප්‍රතිපත්තිය විසින් අධ්‍යාපනය ලැබීමේ අයිතිවාසිකම් ද පාලනය කරනු ලබන බව ය.
මෙම තත්වය නිසා දේශීය ආගම් ඇදහූවන් විශාල පිඩනයකට ලක් විය. ඔවුන්ට තම තමන් ඇදහු ආගම් නිදහසේ ඇදහීමට තිබු නිදහස මෙම හේතුව නිසා බොහෝ සේ සිමා කාරී විය. එම නිසා ඔවුන් ආගමික් වශයෙන් බොහෝ පසු බෑමකට ලක්විය. මේ අන්දමට විශාල පීඩනයකට ලක් ව සිටි බෞද්ධ, හින්දු සහ ඉස්ලාම් ආගම් වලට අයත් පූජකවරුන් සහ උගතුන් විසින් දේශීය මධ්‍යම පාන්තික සමාජිකයන්ගේ සහබාගිත්වයෙන් ආගමික පුනර්ජීවන ව්‍යාපාරයක් ගොඩනැංවීම 1879 – 1915 අතර කාලයේ දී සිදුවිය. මෙම ක්‍රමයෙන් දේශපාලන බලපෑමක් ඇති ප්‍රබල සමාජ ව්‍යාපාරයක් බවට පත්විය. මෙය බිතාන්‍ය යටත් විජිත රාජ්‍ය යටතේ ඇතිවන නිදහස් ආර්ථික ක්‍රියාවලිය විසින් පැන නංවන ලද සමාජයීය නිදහස් බව සහ සමානත්වය පිළිබද ව වටිනාකම් විසින් එතෙක් ආණ්ඩුව විසින් පවත්වාගෙන ගිය ක්‍රිස්තියානි ආගමික සංස්ථාව පක්ෂග්‍රාහී ආගමික සහ අධ්‍යාපනික ප්‍රතිපත්තීන් වක්‍ර ආකාරයෙන් ප්‍රශ්න කල ව්‍යාපාරයක් බවට පත් විය.
බෞද්ධ පුනර්ජීවන ව්‍යාපාරයේ කැපී පෙනුණු මුල් කාලීන නායකයන් වූයේ “ හික්කඩුවේ ශ්‍රී සුමංගල හිමි, මිගෙට්ටු වත්තේ ගුණානන්ද හිමි, කර්නල් ඕල්කොට් තුමා සහ අනගාරික ධර්මපාල තුමා” යනාදී නායකයින් මේ සදහා ඇප කැප වී කටයුතු කළේ ය. 1931 දි මන්ත්‍රී මණ්ඩලයට පත් වූ 1912 අමද්‍යප ව්‍යාපාරයේ නායකයින් වූ සිංහල බෞද්ධ නායකයින් වූ “ D .S සේනානායක, D.B ජයතිලක, C.W.W. කන්නන්ගර, E . A ගුණසිංහ ” යනාදීන් මෙහි දෙවන පරම්පරාව නියෝජනය කළේ ය. හින්දු පුනර්ජීවනයේ නියමුවා වූයේ දෙමළ ශාස්ත්‍රවේදීයෙක් වූ ආරුමුග නාවලර් තුමා ය.
ඔහු දකුණු ඉන්දියාව දක්වා ව්‍යාප්ත වූ දෙමළ සාහිත්‍ය ප්‍රබෝදයකට මුල පිරූ අතර යාපන අර්ධද්විපය තුල හින්දු ආගමික පසුබිමක් සහිත ව ඉංග්‍රීසි අධ්‍යාපනය ලබා දීමට පාසල් පිහිටුවීම ද මුල පුරන ලදී. යාපනය හින්දු විද්‍යාලය එසේ පිහිටුවන ලද අධ්‍යාපන ආයතනයකි. මුස්ලිම්වරු අතර ඇති වූ ආගමික ප්‍රබෝදයේ ද වැදගත් ස්ථානයක් හිමිවුයේ ඉංග්‍රීසි අධ්‍යාපනය සදහා පාසල් පිහිටුවීමට ය. මෙම කටයුතුවල මූලිකත්වය ගත්තේ සිද්දි ලෙබ්බේ නම් වූ මුස්ලිම් නීතිවේදියකි. මරදානේ සහිරා විද්‍යාලය මෙසේ පිහිටුවන ලද ප්‍රදාන මුස්ලිම් විද්‍යාලයයි.
ඊජිප්තුවේ බිතාන්‍ය විරෝධී කැරැල්කට සහබාගි වීම නිසා මෙරටට පිටුවහල් කර සිටි අරාබි පාෂා නම් වූ ඊජිප්තු නායකයා මෙම ව්‍යාපාරයට උපදෙස් ලබාදුන් බව ද සදහන් වේ. ආගමික පුනර්ජීවන ව්‍යාපාරයන්ට අධිරාජ්‍ය විරෝධී පදනමක් සහිත මහජන ව්‍යාපාරයක් ඇරබීමට හැකි විය. ඒවා සංස්කෘතික ජාතිවාදයන් නිර්මාණය කිරීම සදහා මුල පුරන ලදී. තමන්ගේ ජනවාර්ගික ජාතිකත්වය මුල්කරගෙන දේශපාලනයට බලපෑම් කිරීම දක්වා ජනයා ඉදිරියට ගෙනයාම මේ කටයුතුවල දී සිදු විය. දේශපාලන ජාතික වාදයක් දක්වා ඉදිරියට ගෙන ගොස් එක්සත් ජාතික ව්‍යාපාරයක් ගොඩනංවීමට තරම් දේශපාලන සංවේදී බවක් පැන නැගෙමින් සිටි මද්‍යම පන්තියට නොතිබූ බැවින් ස්වදේශිකයන් සමග ජාතිවාදී ගැටුම්වලට පැටලී ආගමික පුනර්ජීවනයේ සමාජ ව්‍යාපාරයන් පොදු බිද වැටීමකට ලක් වූ අවසානයක් සනිටුහන් කළේ ය. 
