ලෝකයේ පැරණි ශිෂ්ඨාචාර

ලෝකයේ පැරණි ශිෂ්ඨාචාර

අප ලෝකයේ පැරණි ශිෂ්ඨාචාර බොහොමයක් ඇත නමුත් 7 ශ්‍රේණිය මෙම පාඩම සදහා එම ශිෂ්ඨාචාර වලින් ප්‍රධාන ශිෂ්ඨාචාර 2ක් මේ සදහා ඉදිරිපත් කොට ඇත.එනම්,

1. ග්‍රීක  ශිෂ්ඨාචාරය 
2. රෝම ශිෂ්ඨාචාරය 

ග්‍රීක ශිෂ්ඨාචාරය 

ග්‍රීක ශිෂ්ඨාචාරයේ ආරම්භය

අතීත ග්‍රීක ශිෂ්ඨාචාරය තුළ සම්මත වශයෙන් ගත්කල ආරම්භයක් හෝ අවසානයක් පිළිබඳ දින සටහනක් නොමැත. ග්‍රීක ශිෂ්ඨාචාරය ලෙස පොදුවේ හඳුන්වන්නේ රෝමය යටත් කර ගැනීමට පෙර කාලයයි. එය ඉතිහාසඥයින් පවසන අන්දමට එහි නිවැරදිම කාලයයි.

ග්‍රීක බසින් පවසන පරිදි ශිෂ්ඨාචාරයේ පරිහානිය ක්‍රි.පූ. 1150 දී සිදුවී ඇත. ඊට පෙර පුරාතන ග්‍රීක යුගයෙන් 'හෙලඩික්' ශිෂ්ඨාචාරය පරිහානියට පත්ව ඇත.පොදුවේ ඉතිහාසඥයින් පවසන පරිදි සටහන් කර ඇති පළමු දිනය ලෙස සැලකෙන්නේ ක්‍රි.පු 776 ඔලිම්පික් ක්‍රිඩා උළෙල පැවැත්වූ දිනය. එම ඔලිම්පික් උළෙල හා මයේසින ශිෂ්ඨාචාරයේ අවසානයත් අතර කාලය ග්‍රීකයේ අඳුරු යුගය ලෙස සැලකේ. මන්ද යත් එම කාලයට අයත් කිසිදු ලියවිල්ලක් හෝ පුරා වස්තු නොමැති කම නිසාවෙනි. බොහෝ විට එම කාලය පුරාතන ග්‍රීසිය යටත්ව තිබු කාලය වෙයි.

ක්‍රි.පූ. 323 දී ප්‍රභූ ඇලෙක්සැන්ඩර් ගේ මරණයෙන් පසුව පුරාතන ග්‍රීක යුගයේ බිඳවැටීම සිදුවිණි. කෙසේ ‍වෙතත් ක්‍රි.පූ. 146 දී බොහෝවිට ග්‍රීසිය රෝමන් යටත් විජිතයක් ව පවතින්නට ඇතැයි සැලකේ. ඇතැම් ලේඛකයන් පවසන පරිදි පුරාතන ග්‍රීක ශිෂ්ඨාචාරය 3 වන සියවසේ ක්‍රිස්තුවහන්සේ ගේ පැමිණිම දක්වා පැවතිණි. එහෙත් එය පදනම් විරහිත මතයකි.

ප්‍රායෝගිකව සලකා බලන කල පුරාතන ග්‍රීක යුගය, පරිච්ඡේද හතරකට බෙදා දැක්විය හැකිය. මුලික වශයෙන් කුඹල් කර්මාන්තයට හා දේශපාලනයට මුල් තැනක් තබා දී ඇත. කුඹල් කර්මාන්ත වලදී ජ්‍යාමිතික හැඩතල යොදා ගෙන තිබේ. එය ග්‍රීක අඳුරු යුගය ලෙස සලකනු ලැබේ (ක්‍රි.පූ. 1150 - ක්‍රි.පූ. 800).

ඉහත සඳහන් කළ පුරාතන යුගයේ (ක්‍රි. පූ. 800 - ක්‍රි. පූ. 500 ) දී වැඩිපුරම ශිල්පීන් යොමු වී ඇතතේ නිදහස් සිතුවිලි වලින් යුතු තනි අදහස් සහිත පුජකවරුන්ගේ සෙයියාවේ පිළිම නිර්මාණයටයි. බොහෝ විට එම පුරාතන යුගයේ නිමාව "ලෙම් ඇතන්" නම් දුෂ්ඨ පාලකයාගේ පරාජය ලෙස දැක්විය හැක. පුරාණ කාලයේ පැවති (ක්‍රි. පූ. 500 - ක්‍රි. පූ. 323) සමාජිය තත්වයේ ලක්ෂණ වලට නිදසුන් ලෙස ජානිනන් දෙව් මැදුර දැක්විය හැක.

ක්‍රි. පූ. 323 දී ඇලෙක්සැන්ඩර් රජුගේ මරණය සලකුණු කරා (හෙලතිස්නික කාලයේ ) ආරම්භය සලකමින් ග්‍රීක සංස්කෘතිය හා බලය මධ්‍යම නැගෙනහිරට ද විහි දී ඇත. රෝමයේ ජයග්‍රහණයත් සමඟ (ක්‍රි.පූ 146 දී) එම යුගයේ අවසානය විය .

ග්‍රීක දේශපාලනය 

මූලික වශයෙන් ග්‍රීක නගර ආණ්ඩු කඩා රාජධානි ලෙස පෙනී යයි. තවද, නිතරම රජුගේ චාරිත්‍රානුකූල උත්සව සිදුකෙරෙන නිල නගරයක් (බැසිලියස්) තිබුණි. උදා- ඇතන්ස්හි ආකොන් බැසිලියස්. කෙසේ වෙතත් පුරාතන යුගය සහ ප්‍රාග් ඓතිහාසික සමය වන විට බොහෝ දෙනෙක් වංශවත් රදලයන් බවට පත්ව සිටියහ. මේ වෙනස සිදු වූ ආකාරය අපැහැදිලිය. උදාහරණයක් වශයෙන් ගත් කළ ක්‍රි.පූ : 1050 වන විට රාජ පදවිය ජීවිතාන්තය දක්වා උරුම ප්‍රධාන මහේස්ත්‍රාත් පදවිය දක්වා (ආකොන්) පහතට බැසිණි; ක්‍රි.පූ 753 වන විට ඉහත පදවිය සඳහා වසර 10 කට වරක් ද ක්‍රි.පූ 683 වන විට වර්ෂයක් පාසාද පුද්ගලයන් පත්කරන ලදී. සෑම පියවරක් පාසාම වැඩි ජවයකින් රදල පැලැන්තියට සංක්‍රමණය වීම සිදු විය.

දේශපාලනය සමගම කුඩා කණ්ඩායම් හා පවුල්වලින් එකතු වූ ධන සම්භාරය, බොහෝ නගර ආණ්ඩුවල නොසන්සුන් බවක් ඇති කරළීය. බොහෝ නගරවල කෲර පාලකයන් ස්ව කැමැත්තට අනුව ආණ්ඩු පාලනය කළහ. නිතරම ඔවුන් බලයේ සිටීමට වැඩසටහනක් ක්‍රියාත්මක කරන්නට වුහ.පන්ති භේදයෙන් බැට කෑමට ලක් වූ මෙවන් යුගයක නිතරම හොඳම විසඳුම වූයේ ශක්තිවන්තයෙකුගේ පාලනයයි.

6 වැනි ශතවර්ෂයේ දෙවන භාගයේදී ඇතන්ස් නගරය කෲර පාලනය යටතේ ඇද වැටිණි. රදලයන් නැවත බලය අල්ලා ගැනීමට එරෙහිව දේශපාලනික විසඳුමක් වශයෙන් මෙම කෲර පාලනය අවසන් වූ විට ඇතන්ස් වැසියෝ ලොව මුල්ම ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය පිහිටවූහ. ක්‍රි.පූ 621 දී ඩ්‍රැකෝගේ ප්‍රතිසංස්කරණවල සිටම නාගරික ප්‍රතිපත්ති සඳහා වූ (එකල්සියා) රැස්වීම් පැවැත්විණි.සොලොන් ප්‍රතිසංස්කරණවලට පසු (6 වැනි ශතවර්ෂය මුලදී ) සියලුම වැසියන්ට එයට සහභාගී වීමට අවස්ථාව ලැබුණු නමුත් දරිද්‍රතාවයේ අන්තයේ සිටියවුන්ට රැස්වීම ඇමතීමට හෝ රජයේ රැකියා කිරීමට අවසර නොලැබුණි. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය පිහිටුවීමත් සමගම මෙම රැස්වීම ආණ්ඩුවේ ඩී ජර් යාන්ත්‍රණය බවට පත් වූ අතර ඉන්පසු සියලුම පුරවැසියන්ට රැස්වීමේදී සම අයිතීන් ලැබුණි. කෙසේ නමුත් ඇතන්ස්හිදී සිටි පුරවැසියන් නොවන්නවුන්ටද (විදේශිකයන් වැනි) වහල්ලුන්ටද දේශපාලන අයිතීන් හිමිවුණේ නැත.

ඇතන්ස්හි ප්‍රජාතන්ත්‍ර වාදයේ නැගීමත් සමගම අනෙක් නගර ආණ්ඩුද ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය පිහිටවූහ.කෙසේ වෙතත් බොහෝ නගර ආණ්ඩු පාරම්පරික ආණ්ඩු ක්‍රම පවත්වා ගැනීමට උත්සුක වූහ. නමුත් ස්පාටා නගරය ප්‍රවේණි අධිරාජ්‍යයවරු දෙදෙනෙක් යටතේ පාලනය විය. කෙසේ වෙතත් වැඩිහිටි අයවලුන්ගේ කවුන්සලයක් (ජෙරෝසියා) සහ රජවරුන්ට රැකවල් දා සිටි මහේස්ත්‍රාත්වරුන් නිසා මෙම රජවරුන්ගේ බලයට බාධා පැමිණුණි.

ග්‍රීසියේ ජන ජීවිතය 

ජන්මයෙන්ම ඉඩම් කඩම් හිමි තැනැත්තන් පුරවැසි භාවය හිමි වු නියමු පුරවැසියන් යන නම ලද්දෝ වුහ. (පසුව පෙරිකල්ස් විසින් ජන්මයෙන්ම පුරවැසි භාවය හිමිවුවන්ගේ සීමා බැහැර කරන ලදී.) රෝමයේ වාගේ නොව වෙනත් බොහෝ නගරාණ්ඩු වල සමාජීය ප්‍රමුඛත්වය අනුව විශේෂ අයිතීන් හිමි නොවුණි. උදාහරණයක් වශයෙන් විශේෂ දෙපල හෝ අයිතීන්ගෙන් තොර සාමාන්‍ය පවුලක සාමාජිකයෙක් ගත හැකිය. සමහර අවස්ථාවලදී පවුල් විසින් ප්‍රසිද්ධ ආගමික උත්සව සංවිධානය කිරීම් සිදු කරනු ලැබිණි. නමුත් ඔවුන්ට ආණ්ඩුවේ අමතර බලයක් හිමි නොවුණි. ඇතැන්ස් හි ධනය වස්තුව මත පදනම් වු සමාජ පන්ති 4 ක් ලෙස ජනගහනය බෙදි පැවතුණි. මිනිසුන්ට තමුන් උපයන ආදායමේ හැටියට පන්ති වෙනස් කිරීමේ අයිතිය හිමිවී තිබුණි. ස්පාටාහි ඉගෙනීම් අවසන් කළ සියළු පුරුෂයින් “ සමාන” ලෙස නම් දරා තිබුණි. කෙසේ වෙතත් නගරාණ්ඩුවේ හමුදා හා ආගමික යන ද්විත්ව ආකාර වලින් සේවය කළ ස්පාටා වරු පෙළපත් දෙකකින් පැමිණියෝ වුහ. වහල්ලුන්ට කිසිදු තත්ත්වයක් හෝ බලයක් තිබුණේ නැත. ඔවුන්ට පවුල් වීමට හා දේපල ඇති කර ගැනීමට අයිතියක් තිබුණ මුත් දේශපාලන අයිතියක් තිබුණේ නැත. ක්‍රි.පු. 600 වන විට චංචල දේපල වහල් සේවය ග්‍රීසියේ ව්‍යාප්තව තිබුණි. ක්‍රි.පු. 5 වැනි ශත වර්ෂය වන විට සමහර නගරාණ්ඩුවල ජනගහනයෙන් 1/3 ක් වහල්ලු වූහ. ස්ටාපා වලින් පිටත වහල්ලු බොහෝ විට කැරලි ගැසීමට ඉදිරිපත් නොවුහ. ඔවුන් විවිධ ජාති වලින් යුක්ත වීම හා විසිර පැවතීම ඊට හේතු විය.

බොහෝ පවුල් වල සිටි වහල්ලු ගෘහ සේවයේ හා කම්කරුසේවයේ යෙදි සිටියෝ වූහ. දුප්පත් පවුල්වලට ඉතා කුඩා වහල්ලු ගණනක් සේවය කළහ. නමුත් වහල්ලු අයිතිකාරයින්ට තම වහල්ලුන්ට තැලීමට හෝ ඔවුන් ඝාතනය කිරීමට අවසර නොතිබුණි.හිමිකරුවෝ නිතරම අනාගතයේදි වහල්ලු නිදහස් කිරීමට පොරොන්දු වූහ. ඒ ඔවුන් තව දුරටත් වැඩෙහි යෙද වීමට කරන ධෛර්යක් වශයෙනි. එහෙත් මෙහි රෝමයේ මෙන් නිදහස් වු වහල්ලුන්ට පුරවැසි භාවය හිමි නොවීය. ඒ වෙනුවට ඔවුන් මෙටික්හි ජනතාව බවට පත් කරන ලදී. එහි වුයේ විදේශීය රටවලින් හෝ වෙනත් ආණ්ඩු වලින් පැමිණි ජනතාවයි. එහි ඔවුන්ට විසීමට නිල වශයෙන් ඉඩ හැර තිබුණි.

නගරාණ්ඩුව නීතිමය වශයෙන් අයිතිව තිබුණේ වහලුන්ටය. මෙම වහලුන්ට පවුල්වලට වැඩ කර දෙන වහලුන්ට වඩා විශාල නිදහසක් තිබුණි. ඇතැන්ස්හි ජනතාව වහල්ලුන් හොර සල්ලි අච්චු ගැසීම ගැන සෝදිසියෙන් සිටීමට ද දේවස්ථාන වල සිටි වහලුන්ව දෙවියන් වහන්සේගේ සේවකයන් ලෙසද පත් කර සිටියහ. ස්ටාපාහි හෙලොට්ස් නම් වු විශේෂ වහලුන් කොට්ඨාශයක්ද විය. හෙලොට්ස්වරු ග්‍රීක යුද්ධයේදී අල්ලාගත්තවුන් වූ අතර ඉන් පසු ඔවුන් බලහත් කාරයෙන් නිවෙස් වල වැඩට යොදවන ලදී. හොලට්ස් වරු ආහාර නිෂ්පාදනයද, ගෘහ අවශ්‍යතාද ඉටු කළහ.මෙනිසා කාන්තාවන්ට තම දරුවන් ලොකු මහත් කිරීමේ දී ද පුරුෂයන්ට හෙලොට්ස් වරු ලෙස පුහුණු වීම් වල යෙදීමට ද හැකියාව ලැබුණි. වහල්ලු තම හිමිකරුවන්ගෙන් කුරිරු සැලකීම් ලැබු අතර නිතරම ඔවුන්ට සීමා තහංචි යෙදි තිබුණි.

ග්‍රීක ආගම්

පුරාතන ග්‍රීක මිත්‍යා කථා වල සඳහන් වන්නේ ඔවුන්ගේ දෙවියන් හා වීරයන් පිළිබඳවයි. එසේම ලෝකයේ ස්වාභාවය හා නියම අර්ථය පිළිබඳ අභ්‍යාසයේ යෙදිම ඔවුන්ගේ ආගමයි. මුලික ග්‍රීක දෙවියන් වුයේ දක්ෂ ඔලිම්පික් ක්‍රීඩකයන් දොළොස් දෙනෙකි. සීයුසස්, ඔහුගේ බිරිඳ හීරා, පොසීඩීන්, ඒරියස් හර්ටර්, හීතස්ටස්, ඇෆ්රෝඩයිට්, ඇට්ටෙනා, ඇපලෝ, අර්ටමිස්, සිම්ට්ර් සහ හොස්ටියා හීබ්, හේලිඔස්, හැඩ්ස් ඩියෝනීයස්, පරිසිෆෝන් සහ හැරකල්ස් අනෙකුත් වැදගත් දේවතාවන් වේ. සීයුස්ගේ මාපියන් ක්රොන්ස් හා රීයා වන අතර ඔහුගේ දරුවන් පොසිඩොන්, හැඩස්, හීරා, හෙස්ටියා, සහ ඕමිටර් වේ.

ග්‍රීකයේ සාහිත්‍ය 

වරක් ඇල්ෆඩ් නෝර්ත්ගේ ‘වයිට් හොඩ්' දර්ශන වාදය පිළිබඳ ඔහුගේ හිමිකම පෙන්වා දුන්නේය. සුළු පිරිසක් 'ප්ලෝටෝගේ' බව ප්‍රකාශ කළේය. අදහසක් වශයෙන් බටහිර සාහිත්‍යයේ එන පැරණි ග්‍රීසිය ගැන ලිවීම පුස්සක් බවත්, අතිශයෝක්තියක් බවත් ය. කෙසේවෙතත් සත්‍ය වනුයේ ග්‍රීසිය පිළිබඳ සාහිත්‍ය රචකයන්ගේ සංවාදයක් නොමැති බවයි.

ග්‍රීකයේ දර්ශනවාදය

ග්‍රීක දර්ශන විද්‍යාව පදනම් වුයේ කරුණු හා පරීක්ෂණ මතය. එයින් වර්තමාන විද්‍යාවට මෙන්ම වර්තමාන දර්ශන විද්‍යාව කෙරෙහිද වැදගත් බලපෑමක් ඇති කෙරිණි. එසේම පැහැදිලි හා නොබිඳුණු සිද්ධිවල මුලාරම්භය ග්‍රීක හා ග්‍රීක දර්ශනවාදීන් සිදු වු ආකාර, මධ්‍යකාලීන මුස්ලිම් දර්ශනවාදීන්ට හා විද්‍යාඥයින් හටද, යුරෝපීය පුනරුදයට හා වර්තමාන ලෞකික විද්‍යාවටද බලපෑමක් ඇති වුයේය.

ග්‍රීක ගවේෂණ විද්‍යාව හා පැරණි ශිෂ්ටාචාර ගවේෂණ අතර වෙනස පැහැදිලි කිරීමත් සමඟම ඊජීප්තු හා බැබිලෝනියානු යන මාතෘකා ඔස්සේ සිද්ධාන්තිකව කරුණු අධ්‍යයනය කිරීම ඇරඹිණි.

ග්‍රීකයේ අධ්‍යාපනය 

ස්පාර්ටාහි හැරුණු විට සමස්ථ ග්‍රීසියේම අධ්‍යාපනය, පෞද්ගලික අංශය මඟින් මෙහෙයවන ලදි. හෙලන් යුගයේ දී (Hellenistic Period) පොදු පාසල් ආරම්භ විය. තවත් පවුල් වලට පමණක් අධ්‍යාපනය සීමාවිය. පිරිමි දරුවන් පමණක් ලිවීම, කියවීම හා සාහිත්‍ය ඉගෙන ගත්හ. ඔවුන් ගායනය හා වාදනයද ඉගෙන ගත් අතර හමුදා සේවය සඳහා ද පුහුණු කරන ලදි. ඔවුන් රැකියාවක් සඳහා ඉගෙන නොගත් අතර හොඳ පුරවැසියන් වීමට උගත්හ. ගැහැණු දරුවන් ද ලියවීම, කියවීම උගත් අතර ඔවුන් ප්‍රධාන ලෙස ගෘහාශ්‍රිත කටයුතු සඳහා උගත්හ. නමුත් කුඩා අවධියෙන් පසු ඉදිරියට අධ්‍යාපනය නොලැබුහ.

පිරිමි දරුවන් අවුරුදු 7 දී පාසල් වෙත හෝ හමුදා බැරැක්ක වෙත යොමු කෙරුණි. වර්‍ග තුනක අධ්‍යාපනයක් එකල පැවතිණි. එනම් ගණිත ශාස්ත්‍රි, සංගීත, නැටුම් හා ක්‍රීඩා වශයෙනි.

ධනවත් පවුල්වල දරුවන් නිවෙසේ සේවකයතු යටතේ පෞද්ගලික පාසල් වෙත යොමු කෙරුණි. පාසල් ගුරුවරුන්ගේ නිවෙස් තුළ එම පෞද්ගලික පාසල් පැවති අතර එහිදී ඔවුන්ට ලිවීම, කියවීම, ගණිතය, ගායනය, වාදනය ක්‍රිඩාව පුහුණු කෙරුණි. දරුවන්ගේ වයස අවුරුදු 12 වන විට මල්ලවපොර, දිවීම, යගුලිය විසිකිරීම, හෙල්ලය විසිකිරීම ආදියට යොමු කෙරුණි. වසර දෙකක හමුදා පුහුණුවකින් පසු අවුරුදු 18 දී අධ්‍යාපනය නිම කෙරුණී.

ස්පාර්ටානියානු ක්‍රමයට අනුව දරුවන් සුළු පිරිසක් කුඩා අවධියෙන්ද පසු අධ්‍යාපනය කරගෙන ගියහ. තරුණයින් සිය භාරකාරයින් ආශ්‍රයෙන් දේශපාලනය පිළිබඳව යම් අවබෝධයක් ලබාගත් අතර ඔවුන්ට සහායවීමටත්, පොදු ජන කටයුතුවල නියැලීමට අවැසි ආභාෂයත් ලබාගත්හ. ධනවත් සිසුන් ප්‍රසිද්ධ ගුරුවරුන් යටතේ අධ්‍යාපනය ලැබු අතර, ලයිසියම්, ඇකඩමි, යනු එකල ප්‍රකට පාසල් විය. ධනවත් ග්‍රීක්වරුන්ගේ අධ්‍යාපන ක්‍රමය පයිඩියා(paideia) යනුවෙන් හැඳින්විණි.

රෝම ශිෂ්ඨාචාරය 

ඔක්ටවියන් තම සතුරන් පරාද කර ඔගස්ටස් යන නම ඈඳා ගත්තේය. ඔහු මහා බලයක් ආරෝපණය කොට ගෙන සමූහාණ්ඩු ජන රජයක් මවා පාමින් රට පාලනය කරන්නට විය. ඔහුගෙන් පසු පැමිණි පදවි ප්‍රාප්තිකයා වූ ටයිබීරියස් ක්‍රි.පූ 68 නීරෝගේ අභාවය දක්වා පැවති ජුලියෝ - ක්ලෝඩියානු රාජ වංශය පිහිටුවමින් මහා විරෝධයකින් තොරව බලය ලබා ගත්තේය. අධිරාජයෝ කිහිප දෙනෙකුගේ දූෂිත පාලනයන් හැරුණු විට රෝම අධිරාජ්‍යයේ බල ප්‍රදේශය පුළුල් වූ අතර ආරක්ෂාවද හොඳ හැටි තිබිණ. (උදා - කලිගුලා උමතු වූවෙක් බවට මත ඉදිරිපත්ව ඇති අතර දරුණු බව හා රාජ්‍යය කටයුතුවලට වඩා තම පුද්ගලික කටයුතුවලට වැඩි ආශාවක් දැක්වූවෙක් ලෙස නීරෝ ප්‍රසිද්ධියක් උසුලයි). පසුව පැමිණි ෆ්ලෙවින් රාජ වංශය ද අනුගමනය කළේ එම නීතිමය. යහපත් අධිරාජ්‍යයවරු පස් දෙනාගේ කාලයේදී (96 – 180) අධිරාජ්‍යය භූමි ප්‍රමාණයෙන් , ආර්ථික වශයෙන් හා සංස්කෘතික වශයෙන් ඉහළ හිණි පෙත්තටම සංවර්ධනය විය. රට අභයන්තර හා බාහිර තර්ජනවලින් රාජයය ආරක්ෂා වූ අතර පැක්ස් රෝමානා (රෝම සමය) අතර තුර අධිරාජ්‍යය වඩ වඩාත් දියුණු විය. ට්රාජන් රාජ්‍යය කාලය තුළ සිදු වූ ඩේසියා විජිතයත් සමගම අධිරාජ්‍යයේ බල ප්‍රදේශය උපරිම විය. රෝම අධිරාජ්‍යයේ විශාලත්වය වර්ග සැතපුම් මිලියන 2.5ක් (වර්ග කි.මී 6.5 ක් ) වේ.

193 සිට 235 දක්වා කාලය තුළ සෙවරන් රාජ වංශය බල පැවැත්වුණු අතර එකළ එලගබලුස් වැනි අදක්ෂ පාලකයන් දැකිය හැකි විය. මෙය සහ රාජකීය පරම්පරාව වෙත තිබූ වැඩිවන හමුදා බලය ,3 වන සියවසේ අරගලය ලෙස කියවෙන බාහිර ආක්‍රමණවලට සහ රාජකීය බිඳවැටීමට හේතු විය. මෙම අර්බුදය නිමාවට පත් වූණේ ඩයෝ ක්ලිටියන්ගේ දක්ෂ පාලනය යටතේය. ඔහු 293 දී සම - අධිරාජ්‍යවරු දෙදෙනෙක්ගෙන් හා ඔවුන්ගේ ජේෂ්ඨ සහකරුවන් දෙදෙනෙක්ගෙන් සමන්විත ප්‍රාදේශීය රජ ක්‍රමයකට රට පාලනය කිරීමට, අධිරාජ්‍යය පෙරදිග හා අපරදිග භාග දෙකකට බෙදීය. වසර 50 කට වැඩි කාලයක් තිස්සේ විවිධ සම - පාලකවරු ආධිත්‍යය ලබා ගැනීමට සටන් කළහ. 330 මැයි 11 වන දින කොන්ස්ටන්ටායින් I අධිරාජ්‍යයයා රෝම අධිරාජ්ය‍යේ අග නගරය කොන්ස්තන්තිනෝපලය ලෙස නම් වෙනස් කිරීමක් කරන ලදී. 395 දී අධිරාජ්‍යය ය ස්ථිර ලෙස පෙර දිග රෝම අධිරාජ්‍යය හා අපරදිග රෝම අධිරාජ්යය ලෙස බෙදන ලදී. පෙරදිග රෝම අධිරාජ්‍යය හා අපරදිග රෝම අධිරාජ්යයය ලෙස බෙදන ලදී. පෙරදිග රෝම අධිරාජ්‍යය පසු කලෙක බයිසන්ටයින් අධිරාජ්‍යය ලෙස හැඳින්විණි.

අපරදිග අධිරාජ්‍යය නිරන්තරයෙන් බාබේරියානු ආක්‍රමණවලින් පීඩා විඳි අතර ශත වර්ෂ ගණනාවක් පුරාවට රෝම අධිරාජ්‍යය ක්‍රමයෙන් පසුබැසීමට ලක් විය. ක්‍රි.පූ 4 වන ශතවර්ෂයේදී හන්වරුන්ගේ බටහිර දෙසට සිදු වූ සංක්‍රමණය නිසා විසිගොත්වරුන්ට රෝම අධිරාජ්‍යයයේ මායිම්වල සරණ සොයන්නට සිදු විය. 410 දී ඇලරික් I ගේ නායකත්වය යටතේ විසිගොත්වරු රෝම නගරය පැහැරූහ. වැන්ඩල් වරු ගෝල්, ස්පාඥඤය සහ උතුරු අප්‍රිකාවේ වූ රෝමයට අයත් පළාත් ආක්‍රමණය කළ අතර 455 දී රෝමය පැහැරූහ. 476 හි සැප්තැම්බර් 4 වන දින ජර්මානු නායක ඔඩෝසර්, අපරදිග රෝම අධිරාජ්යගයේ අවසාන පාලකයා වූ රොමියුලස් ඔගස්ටස් හට රජකම අත හරින ලෙස බල කළේය. මෙලෙස වසර 1200 කට ආසන්න කාලයක් පැවති අපර දිග රෝම පාලනය අවසානයට පත් විය.

පෙරදිග අධිරාජ්‍යයටද අත්වූයේ එවැනිම ඉරනමකි. නමුත් අපරදිග අධිරාජ්‍යයට අත් වූ ඉරණම තරම් උග්‍ර එකක් නොවේ. ජස්ටීනියම් ඉතාලිය හා උතුරු අප්‍රිකා‍ව ක්ෂණිකව යටත් කර ගත්තේය. නමුත් අපරදිග වූ බයිසන්ටයින් හි බල ප්‍රදේශ ජස්ටීනියන්ගේ මරණයෙන් වසර කීපයකට පසු දකුණු ඉතාලිය හා සිසිලිය දක්වා අඩු විය‍. පෙර දිගෙහි ඉස්ලාම් නැගීමත් සමග බයිසන්ටයින්වරුන්ට තර්ජන එල්ලවන්නට විය. ඉස්ලාම් අනුගාමිකයින් සීග්‍රයෙන් සිරියාවේ හා ඊජිප්තුවේ බල ප්‍රදේශ යටත් කර ගෙන ඉක්මණින්ම කොන්ස්තන්තිනෝපලයට ඍජු ලෙස තර්ජන ඉදිරිපත් කිරීමට සමත් විය. කෙසේ වෙතත් ක්‍රි.පූ 8 වන සියවස තුළදී බයිසන්ටයින්වරු තම භූමි ප්‍රදේශයෙන් ඉස්ලාම් පැතිරීම නවත්වා ගත් අතර 9 වන සියවස ආරම්භයේදී යටත් වී තිබූ භූමි නැවත මුදා ගත්හ. නැවත ක්‍රි.ව : 1000 දී පෙරදිග අධිරාජ්යබය එහි උපරිමයේ සිටියේය. බැසිලියස් II වන බල්ගේරියාව හා ආමේනියාව නැවත පැරද වූ අතර සංස්කෘතිය හා වෙළඳාම සමෘද්ධිමත් වුණි. නමුත් 1071 ඇති වූ මැන්සිකර්ට් යුද්ධය නිසා මෙම ප්‍රදේශ පුළුල් කිරීම එකවර නැවතුණි. මෙම අධිරාජ්‍යය පුදුමාකාර ලෙස පසුබෑමට හේතු විය. අභ්‍යන්තර අර්බුද හා ටර්කික් ආක්‍රමණ සහිත ශතවර්ෂ ගණනාවකට පසු ඇලෙක්සියස් I කොම්නෙසස් අධිරාජ්‍යයා 1095 දී අපරදිගින් උපකාර ඉල්ලීය. අපරදිග රෝම අධිරාජ්‍යය ඊට ප්‍රතිචාර දැක්වූයේ කුරුස යුද්ධය ඇති කරමිණි. අවසානයේ IV වන කුරුස යුද්ධයට සහභාගී වූවන් කොන්ස්තන්තිනෝපලය පැහැරූහ. 1024 කොන්ස්තන්තිනෝපලය පැරදවීම , අධිරාජ්‍යයේ ඉතිරි වූ කුඩා කොටස පදවි ප්‍රාප්තිකයන්ගේ ආණ්ඩු බවට පත් වෙමින් කැඩී බිඳී යාමක් ලෙස දැකිය හැක. එයි අවසාන ජයග්‍රහකයා වූයේ නිකායීයාය. රාජකීය හමුදාව විසින් කොන්ස්තන්තිනෝපලය නැවත අත්පත් කර ගැනීමෙන් පසු රෝම අධිරාජ්‍යයා ඊජියන් වෙරළ තීරයට කොටු වූ ග්‍රීක ආණ්ඩුවකට වඩා මදක් වැඩි අධිරාජ්‍යයක් බවට පත් විය. 1453 මැයි 29 දින මේහ්මඩ් II වන කෝන්ස්තන්තිනෝපලය නැවත පැරදවීමෙන් පසු පෙරදිග අධිරාජ්‍යය නිමාවට පත්විය.

පුරාණ ග්‍රීසිය සමග රෝමානු ශිෂ්ඨාචාරයද ඉතා පැරණි ශිෂ්ඨාචාර ලෙස වර්ගීකරණය කෙරෙයි. මෙහිදි ග්‍රීසියානු ශිෂ්ඨාචාරය රෝම සංස්කෘතිය සදහා දැඩි ලෙස බලපෑම් සිදු කළ ශිෂ්ඨාචාරයක් වෙයි. බටහිර ලෝකයේ නීතිය, යුධ කටයුතු, කලා කටුයුතු, සාහිත්‍ය, ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය සහ භාෂාව යන ක්ෂේත්‍ර කෙරෙහි පුරාණ රෝම ශිෂ්ඨාචාරයෙන් එල්ල වු බලපෑම අති විශාල වන අතර වර්තමානයේ පවා රෝමානු ඉතිහාසය ලෝකය වෙත සැලකිය යුතු බලපෑමක් එල්ල කරයි.

රෝම සමාජය 

පුරාණ රෝමය සංවර්ධනය වූ කේන්ද්‍ර ස්ථාන වුයේ රෝම ප්‍රසිද්ධ වෙළෙඳපළ වු අතර එය දෛනික රෝම ජීවිතයේ චක්‍රනාභියක් විය. පුරාණ රෝම සමාජය, කඳු හතක් මත පිහිටා තිබු රෝම නගරය සමග සම්බන්ධව තිබිණි. එහි ක්ලෝසියම්, ට්‍රාජන් වෙළෙඳ පොළ සහ පැන්තියනය වැනි ස්මරණීය ගොඩනැගිලි විශාල ගණනක් තිබිණි. සිය ගණන් වාරිමාර්ග පද්ධති මඟින්, ක්‍රීඩා මණ්ඩප, පුස්තකාල සහ සාප්පු සහිත සනීපාරක්ෂක සංකිර්ණ, වෙළෙඳ පොළවල් වලට නැවුම් පානීය ජලය බෙදා හැරුණු අතර ක්‍රමවත්ව සෑදු කාණු පද්ධති මගින් ඒවා ඉවතට ගෙනයාම සිදු විණි. පුරාණ රෝම පාලනය යටතේ ගෘහයන් නිර්මාණ ශිල්පය නවීන නිවෙස් වල සිට අති විශාල තනි නිවෙස් දක්වා ව්‍යාප්ත විය. රෝමයේ අග නගරයේ අධිරාජ්‍යවරුන්ගේ ගෘහ ඉදිවුණේ පැලටයින් කන්ද මතය. පැලස් නම් වචනය බිදී ආවේද පැලටයින් නම් වචනයෙනි. පහත් සහ මධ්‍යම පන්තිවල ජනයා වාසය කළේ නගරයේ මධ්‍යයේය. ඒ යුදෙවුවන් වසන ගෙවල් වැනි කුඩා වෙන්වු කාමරවලය.

මිලියනයක පමණ ජනගහනයක් සහිතව විශාලම නාගරික මධ්‍යස්ථානය වුයේ රෝම අධිරාජ්‍යයි. (19 වැනි ශතවර්ෂයේදී ලෝකයේ විශාලම නගරය වු ලන්ඩනයේ භූමි ප්‍රමාණයට සමාන ලෙස) එය උපරිම ලෙස මිලියන 14 ක් ද අවම ලෙස 450 000 ක් ද විය. කුර ගැටෙන හඩින් සහ රථවල රෝදවල හඩින් රෝම නගරය ඝෝෂාකාරී වන්නට වු අතර එය ඉසිලිය නොහැකි වු අතර ජුලියස් සීසර් රජ වරක් රථ ගමනාගමනය (දවල් කාලයේ) අත් හිටුවීමට යෝජනා කර ඇත. ඓතිහාසික ඇස්තමේන්තු ප්‍රකාශ කර සිටින්නේ පුරාණ රෝමයට අයත් ප්‍රදේශය යටතේ වු ජනගහනයෙන් 20% ක් නාගරික මධ්‍යස්ථාන වල දිවි ගෙවු බවයි. ඊට හමුදා භටයන් 10000 හෝ ඊට වැඩි ජනකායක් ද පන්සල් හා වෙනත් ගොඩනැගිලිද අයත් විය. ඒවා රෝමයේ මෙන් කුඩා පරිමාණයේ ඒවා විය.

රෝමයේ ආර්ථිකය 

ඉපැරණි රෝමය මිනිස් සහ ස්වභාවික සම්පත් අතිවිශාල ප්‍රමාණයකට හිමිකම් කී විශාල භූමි ප්‍රමාණයක බලය පවත්වා ගත් රාජ්‍යයකි. එබැවින් රෝමයේ ආර්ථිකය වෙළෙඳාම හා කෘෂිකර්මය මත පදනම් විය. කෘෂිකාර්මික නිදහස් වෙළෙඳාම ඉතාලියේ භූ දර්ශනයද වෙනස් කරනට සමත්විය. බුද්ධ වර්ෂ පළමු ශත වර්ශය වන විට ,විශාල මිදි සහ ඔලිව් වතුවල සේවයේ නිරත ගොවීන් තනතුරෙන් පහ කරන ලදී. ඒ ඔවුන්ට ආනයනය කරන ලද ධාන්‍ය මිලට සරිලන දේ නිපදවීමට නොහැකි වූ බැවිනි. ඊජීප්තුව, සිසිලියාව සහ උතුරු අප්‍රිකාවේ මුනිසියාව වැනි රටවල් යටත් කරගැනීමෙන් නිරන්තර ධාන්‍ය සැපයීම සිදුවුණි. එමෙන්ම ඔලිව් තෙල් සහ වයින් ඉතාලියේ ප්‍රධාන අපනයනයන් විය. ධාන්‍ය වටමාරුවක් භාවිතා කළද ගොවිපල වල ඵලදායීතාවය(හෙක්ටයාරයකට ටොන් 1ක් පමණ ) පහල මට්ටමක පැවතුණි.

කර්මාන්ත සහ නිෂ්පාදන ක්‍රියාකාරීත්වය ඉතා කුඩා විය. තරමක් හෝ මහ පරිමාණ නිෂ්පාදන ක්‍රියාවලිය වූයේ පතල් කර්මාන්තය සහ මැණික් ගල් කඩතොලු කිරීමයි.(ගල් මූලිකම ඉදිකිරීමේ ද්‍රව්‍ය ලෙස භාවිතා කරන ලදී ) නිෂ්පාදන ආසන්න ලෙස කුඩා ප්‍රමාණයක පැවතුණු අතර සාමන්‍යයෙන් කුඩා කඩ සහ කර්මාන්ත ශාලා වලින් සමන්විත විය. කෙසේ වෙතත් සමහර උළු ගඩොල් කර්මාන්ත ශාලා වල සියගණන් සේවකයින් රැකියාවේ නියුක්ත වූහ.

සමහර ආර්ථික ඉතිහාසඥයන් පැරණි රෝම අධිරාජ්‍යයේ ආර්ථිකය වෙළෙඳපොල මූලික කරගත් ආර්ථිකයක් බව තර්ක කළහ. එය වඩාත්ම දියුණු කෘෂිකාර්මික ආර්ථිකයකි. සියලුම වර්ගවල භාණ්ඩ, ඉඩම්,නැව් බඩු තොග සඳහා වෙළඳපොල පැවතුණි. තවද රක්ෂණ වෙළෙඳපොලක්ද පැවතුණි. පැරණි ජන රජයේ ආර්ථිකය විශාල වශයෙන් කුඩා ඉඩම් හා ගෙවන ශ්‍රමය මත පදනම් විය. කෙසේ වෙතත් විදේශීය යුද්ධ හා යටත් කිරීම්, වහල් වැඩ ලාභ වීමට හා අවශ්‍ය තරම් ලබාගැනීමට හේතුවූ අතර මෑත වනවිට ආර්ථික වශයෙන් විශාල ලෙස වහල් කම්කරුවන් (පුහුණු හා නොපුහුණු ක්‍රියාවන් දෙකම සඳහා) නීතිමය පසුබිම මත පදනම් වුණි. මේ කාලය තුළ කරන ලද ගණනය කිරීම් අනුව රෝම අධිරාජ්‍යයේ ජනගහනයෙන් 20% වහලුන් වු අතර, 40% රෝම නගරය තුළ විසුහ. රෝම අධිරාජ්‍යයේ පමණක් යටත් කිරීම් නතර වනවිට හා වහලුන්ගේ මිල ගණන් වැඩි වනවිට, වහලුන් කුලියට ගැනීම වඩා සකසුරුවම් සහිත විය.

රෝමයේ භාෂාව 

රෝමනුවන්ගේ ජන්ම භාෂාව ලතින් භාෂාව හා ඉතාලි භාෂාව වේ. මෙම භාෂාවේ ව්‍යාකරණ එතරම් සංකීරණ ඒවා නොවේ.මෙහි අක්ෂර මාලාව සකස් වී ඇත්තේ Etruscan අක්ෂර මාලාව පදනම් කරගෙනය.එම අක්ෂර මාලාව පදනම් වී ඇත්තේ ග්‍රීක අක්ෂර මාලාව මතයි.කෙසේ වෙතත් ලතින් සාහිත්‍ය අලංකාර කර ගැනීමට හා පැවත්මට අලංකෘත සහිත දියුණු කෘත්‍රීම භාෂාවක් ක්‍රිස්තු පූර්ව පලමුවන සියවසයේ දී භාවිත කරන ලදී.රෝම අධිරාජ්‍යයේ ව්‍යවහාරික භාෂාව වූයේ Vulgar ලතින් ය.මෙම Vulgar ලතින් පැරණි ලතින්වලට වඩා සුවිශේෂී ලෙස වෙනස්ය.එහිදී භාෂා උච්ඡාරණය, ව්‍යාකරණ, මෙන්ම වචන මාලා ආදිය බොහෝ ලෙස වෙනස්ය.

රෝමයේ ප්‍රධාන ලිඛිත භාෂාව ලතින් භාෂාව වන අතර දැන උගත් බුද්ධිමත් ප්‍රභූ ජනයා ග්‍රීක භාෂාවෙන් කතා කළහ.සාහිත්‍යධරයෝ ලේඛන කලාවට ද ග්‍රීක භාෂාව භාවිතා කරන ලදී.රෝම අධිරාජ්‍යයේ නැගෙනහිර ප්‍රදේශයට වන්නට තිබූ බ්යිසැන්ටින් අධිරාජ්‍යයේ ලතින් භාෂාව භාවිත වූයේ නැති තරම්ය.නමුත් බයිසැන්ටින්හි (Byzantine) විසූ ජුස්ටිනියන් අධිරාජ්‍යයා මියයෑමෙන් පසු ග්‍රීක භාෂාව රාජ්‍ය භාෂාව බවට පත් විය.රෝම අධිරාජ්‍යයේ බලපෑමට ඒ අවට රාජ්‍ය නතු වනවිට ලතින් භාෂාව මුළු යුරෝපයේම ව්‍යාප්ත විය.මේ කාලයේ vulgar ලතින් උප භාෂාව වන විට රෝම භාෂාව සෑහෙන්න ප්‍රමාණයක් යුරෝපයේ ව්‍යාප්තව පැවතුණි.

ලතින් නෂ්ට වූ භාෂාවක් වුව ද භාෂාව හොඳින් හැසිරවිය හැකි ස්වල්පයක් දෙනා ඉන් ප්‍රයෝජන ගත්හ.ඔවුන් ඒ ඇසුරින් Ecclesiatical ලතින් භාෂාව නිර්මාණය කළහ.එය රෝමයේ වැනිස් නගරයේ ක්‍රිස්තියානි දේවස්ථානවල නිල භාෂාවයි.දැනටමත් බටහිර යුරෝපයේ භාවිතා වන Lingua Franca නමැති භාෂාවේ ලතින් භාෂාවේ ආභාෂය ඇතුළත්ව ඇත.මෙය ජාත්‍යන්තර භාෂාවකි.අවසානයේ 19 වැනි සියවසයේ දී ප්‍රංශ භාෂාව ද 20 වන සියවසයේ දී ඉංග්‍රීසි භාෂාව ද යුරෝපයේ ජනප්‍රිය භාෂා බවට පත් විය.ඉංග්‍රීසි භාෂාවේ එන වචන 80% ක් පමණ ඍජු හෝ වක්‍ර ආකාරයෙන් ලතින් භාෂාවෙන් දායාද වුණු වචන වේ.

රෝමයේ සංස්කෘතිය

ඓතිහාසික රෝම සංස්කෘතිය වසර 1,200ක් පැරණි එම ශිෂ්ටාචාරය පුරා විකාශනය වූවකි. මෙම යෙදුම මුල්කාලීන රෝම ජනරජයක් ද පසුව තම්බි‍්‍රයාව, මොරොක්කෝව සිට උතුරු අප‍්‍රිකාව හා ස්කොට්ලන්තය තෙක් කලාපයේ ද සංස්කෘතිය විදහා දක්වති.

ඓතිහාසික රෝමයේ ජීවිතය හැඩගැසුණේ රෝම නගරය, සුප‍්‍රසිද්ධ කඳු හත, එහි අතිවිශාල ස්මාරක (කොලෝසියම, ට්‍රොජන් විනිශ්චය සභාව, පැන්තියන් වැනි දේ වටාය. නගරයෙහි බොහෝ නාට්‍යාගාර, ක‍්‍රීඩාගාර සහ තැබෑරුම්, නානශාලා සහ ගණිකා මඩම් විය. රෝම පාලනය යටතේ පැවති භූමි ප‍්‍රදේශය පුරා නිවාසවල ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය වැසුණු නිවාසවල සිට ගම්බද විශාල නිවෙස් දක්වා පිහිටා තිබුණි. ජනගහණයෙන් වැඩි පිරිස වාසය කළේ නගරය තුළ පිහිටි නිවාස සංකීර්ණ තුළය.

එවක පැවති නගර අතුරින් රෝමය විශාලතම නගරය වූ අතර, ජනගහණය උපරිම වශයෙන් මිලියන 3.5ක් ද, අවම වශයෙන් 450,000ක් ද ලෙස ගණන් බලා ඇත. නගරය යකඩ කරත්ත රෝදවල ශබ්දය නිසා ඝෝෂාකාරී වූ අතර, ජූලියස් සීසර් වරක් රාත‍්‍රියට යකඩ කරත්ත ගමන් කිරීම තහනම් කළේය. රෝම අධිරාජ්‍යයේ පුරවැසියන්ගෙන් 20%කට අධික ප‍්‍රමාණයක් නගරබඳ ව විසූ බව ඓතිහාසිකව තහවුරු වී ඇත. ජනගහණය අවම වශයෙන් 10,000ක් ද, හමුදා භටයින් ද සහිතව එය අතිශයින් නාගරීකරණයට ලක් වී තිබේ. 1800 දී එංගලන්තයේ නාගරීකරණයට සමාන ප‍්‍රමාණයක්, එනම් 32% ක් පමණ නාගරීකරණයක් එවකට ඉතාලියේ පැවතුණි. බොහෝ නගරවල රෝමයේ දක්නට ලැබුණු අධිකරණ ශාලා හා ආගමික ස්ථානවල ස්වරූපයෙන්ම කුඩා ගොඩනැඟිලි පැවතුණි. නාගරික ජනගහණය වැඩිවීම නිසා, ආහාර ලබා ගැනීම, ප‍්‍රවාහනය, ගබඩා කිරීම හා බෙදා හැරීම නොනවතින මෙන්ම සංකීර්ණ ක‍්‍රියාවලියක් විය. ඉතාලි ගොවිපළවලින් එළවලූ හා පළතුරු ලබාගත් අතර, මාළු සහ මස් සුඛෝපභෝගී ආහාර විය. නාගරික ප‍්‍රදේශවල ජලය ගෙන ඒම සඳහා වාරි මාර්ග තනවන ලද අතර, හිස්පැනියාව, ගෝල් සහ අප‍්‍රිකාව යන ප‍්‍රදේශවලින් වයින් හා තෙල් ගෙන්වන ලදී.

රෝම අධිරාජ්‍යයේ පළාත් අතර ඉතා කාර්යක්ෂම ප‍්‍රවාහන සේවයක් පැවති හෙයින් ඒවා අතර විශාල වාණිජ ගනුදෙනු සිදුවිය. ප‍්‍රවාහනය හා තාත්ෂණය සඳහා වැය වූ වියදම 18 වන සියවසේ යුරෝපයේ වැය කළ වියදමට සමාන විය.

ග‍්‍රාමීයව ජීවත් වූ පිරිස 10,000කටත් අඩු විය. ඉඩම් හිමිකරුවන් සිය ඉඩම් කළමානාකරුවන්ට භාර දී නාගරිකව පදිංචි වූහ. ග‍්‍රාමීය වහලූන්ගේ තත්ත්වය, නාගරිකව නිවෙස්වල සේවය කළ වහලූන්ට වඩා අයහපත් විය. වඩා හොඳ නිෂ්පාදනයක් ලැබීමේ අරමුණින් ඉඩම් හිමියෝ වහලූන් නිදහස් කොට වැටුප් ගෙවූහ. සමහර වාර්තා අනුව, ‘එක් ඔලිව් ගසක් පවුල් 6කට අයිති වූ අතර, ඊජිප්තුවේ කුඩා ගොවිපළ කූඩාරමක වැසියෝ 42ක විසූහ'. මේ නිසා ඔවුන් නාගරික ප‍්‍රදේශවලට පැමිණිමට පටන් ගත් අතර, නාගරික ජනගහණය වැඩිවීම දෙවන සියවසේ මුල් භාගය තෙක්ම අඩු නොවීය.

ඉහළ පංතික පෞද්ගලික සංස්කෘතිය ලෙස ග‍්‍රීක සංස්කෘතියේ නැඟීම ක‍්‍රි:පූ: 2 වන සියවසේ මැද භාගයේ ආරම්භ විය. එසේ වුවත් සම්ප‍්‍රදායික සදාචාරවාදීන්ගේ ‘හෙලනික’ සංස්කෘතිය වෙනස් කිරීම කෙරෙහි බොහෝ විවේචන පැවතුණි. ඔගස්ටස්ගේ සමය වන විට, සංස්කෘතික හැදියාවක් සහිත ගෘහස්ත වහලූන්, තරුණයින්ට උගැන්වීමට පටන් ගත්හ (සමහර විටක ගැහැණු ළමයින්ට පවා කෝකියන්, අලංකරණ ශිල්පීන්, ලේකම්වරුන්, වෛද්‍යවරුන් හා කේශාලංකරණ ශිල්පීන් නැගෙනහිර ග‍්‍රීසියෙන් පැමිණුන හ). ග‍්‍රීක ප‍්‍රතිමා ගෘහස්ත උද්‍යාන තුළ ඉදි වූ අතර, රෝම ප‍්‍රතිමා ග‍්‍රීක වහලූන් අතින් ඉඳි විය. ්චසජසමි නම් ආහාර වට්ටෝරු පොත්, ග‍්‍රීක ඒවා විය. රෝම ලේඛකයින් ග‍්‍රීක විලාසිතාවට ලතින් හැසිර වූහ. නීතිය හා පරිපාලනය පමණක් ඉතාලි ස්වරූපය ගන්නා ලදී. නාගරික හා ග‍්‍රාමීය පසුතලය තුළ සිදු වූ මෙම මානුෂික පසුබිම මත ඉතිහාසයේ වඩාත්ම බලපෑම් සහගත ශිෂ්ටාචාරය හැඩ ගැසුණි. එය අදට ද ඉතිරිව පවතින සංස්කෘතික උරුමයක් ඉතිරි කර ගොස් ඇත.

රෝම කලාව , සාහිත්‍යය හා සංගීතය 

දැනට ඉතිරිව ඇති ඉපැරණි ගොඩනැගිලිවල, බිත්තිවල, වහලවල දැකිය හැකි රෝම බිතුසිතුවම් වල ග්‍රීක ආභාෂයක් දැකිය හැකිය. රෝම සාහිත්‍යයේ සඳහන්වන පරිදි එකල දැව සහ ඇත්දත් සිතුවම් නිර්මාණකරණයට භාවිතා කර ඇත. මෙවැනි නිර්මාණවලට උදාහරණ කීපයක් දැනට රෝමයේ පොම්පේහි ඉතිරිව ඇත. පළමුවන ශතවර්ෂයත් දෙවන ශතවර්ෂයත් අතර කාලයට අයත් මුල් යුගයේ රෝම නිර්මාණයන් පබළු සහ පාෂාණ උපයෝගී කොටගෙන නිමකොට ඇත. දෙවන ශතවර්ෂයේ මුල් යුගයේදී නිමවූ නිර්මාණවල ත්‍රිමාන ගති ලක්ෂණද දැකිය හැකිය.

මුලසිටම ලතින් සාහිත්‍යයේ වැදගත් ස්ථානයකක් ග්‍රීක ගත්කතුවරුන්ට හිමිවිය. රෝම රාජ්‍යයේ ව්‍යාප්තියත් සමගම සාහිත්‍යකරුවන් විවිධ ශෝකය, හාස්‍යය වැනි මාතෘකා යටතේ නිර්මාණ එළිදැක්විම වඩාත් කැපී පෙනිණි.

එකල ග්‍රීක ආභාෂයෙන් පණපෙවුන රෝම සාහිත්‍යය සාමාන්‍ය ජන ජීවිතයේ වඩාත් කැපීපෙනෙන අංගයක් විය. විවිධ අවස්ථාවන්වලදී රෝම හමුදාවන්ද ට්‍රම්පට්ටුව වැනි සංගීත භාණ්ඩ යොදාගෙන ඇති බවත් සඳහන් වේ. සමහර ඉතිහාසඥයන් පවසන ආකාරයට සාමාන්‍ය ජනතාව සහභාගී වූ විවිධ උත්සව අවස්ථාවන්වලදී සංගීතය වැදගත් අංගයක් විය.