බදු මූලධර්ම / හොඳ බදු ක්‍රමයක ගුණාංග
සමාජය මත අවම පීඩනයක් ඇති කරමින් රජයට රජයට අපේක්ෂිත අපේක්ෂිත බදු ආදායම ලබා ගත හැකි බදු ක්‍රමයක් හොඳ බදු ක්‍රමයක් ලෙස සැලකිය හැක. එවැනි කාර්යක්ෂම බදු ක්‍රමයක් තුල දක්නට ලැබෙන ලැබෙන ගුණාංග බදු මූලධර්ම ලෙස හැදිනවිය හැකිය.එවැනි කාර්යක්ෂම බදු ක්‍රමයක් තුල දක්නට ලැබෙන ලැබෙන ගුණාංග බදු මූලධර්ම ලෙස හැදිනවිය හැකිය
1. සාධාරණ බව
රජයේ බදු බර ජනතාව අතරේ සාධාරණව ව්‍යාප්ත කල යුතු බව පිලිබඳ මුලධර්මයෙන් අදහස් වේ. සාධාරණව බදු බර බෙදා දෙන්නේ කෙසේද යන්න ප්රශ්නයකි. ඒ සඳහා මග පෙන්වන න්‍යායන් දෙකකි.
1. ප්‍රතිලාබ න්‍යාය
2. ගෙවීම් ශක්ති න්‍යාය
කිසියම් පුද්ගලයෙක් රාජ්‍ය සේවා පරිභෝජනය කරන ප්‍රමාණය මත ඔහුගේ බදු අය කළ යුතු බව ප්‍රතිලාබ න්‍යායෙන් කියවේ. එවිට රාජ්‍ය සේවා වැඩියෙන් පරිහරණය කරන පුද්ගලයින් වැඩි බදු බරක් දරන අතර රාජ්‍ය සේවා අඩුවෙන් පරිහරණය කරන පුද්ගලයින් අඩු බදු බරක් දරයි. නමුත් එක් එක් පුද්ගලයා කොපමණ රාජ්‍ය සේවා පරිහරණය කරන්නේද යන්න නිවැරදිව මිනුම් කිරීමට ක්‍රමයක් නොමැති බැවින් මෙය ප්‍රායෝගිකව ක්‍රියාත්මක කල නොහැක.
ගෙවීම් ශක්ති න්‍යායෙන් අදහස් වන්නේ එක් එක් පුද්ගලයින්ගේ ගෙවීම් ශක්තිය අනුව බදු බර ව්‍යාප්ත කල යුතු බවයි. මෙහි දී සාධාරණ බව රැක ගැනීම සඳහා කරුණු සම්පුර්ණ කල යුතු වේ.
* තිරස් සමානාත්මතාවය - සමාන අයගෙන් සමාන බදු අය කිරීම
* සිරස් සමානාත්මතාවය - අසමාන අයගෙන් අසමාන බදු අය කිරීම
ගෙවීම් ශක්තිය සමාන පුද්ගලයින්ගෙන් සමාන බදු අය කිරීම තිරස් සමානාත්මතාවයයි . ගෙවීම් ශක්තිය අසමාන පුද්ගලයින්ගෙන් අසමාන බදු අය කිරීම සිරස් සමානාත්මතාවයයි. ඒ තුලින් බදු ක්‍රමයක් සාධාරණ වේ. ඍජු බදු පැනවීමේ දී හා වක්‍ර බදු පැනවීමේ දී අනුක්‍රමික බදු ක්‍රම භාවිතා කිරීමෙන් සාධාරණ බව ඉටු වේ. තිරස් හා සිරස් සමානාත්මතාවයන් බිඳ වැටුන විට බදු ක්‍රමයක් අසාධාරණ බදු ක්‍රමයක් බවට පත් වේ. සමාන අයගෙන් අසමාන බදු ගැනීමත් අසමාන අයගෙන් සමාන බදු අය කිරීමත් අසාධාරණ බදු ක්‍රමයක ලක්ෂණයක් වේ.
2. කාර්යක්ෂම බව
බදු අය කිරීමෙන් වෙළඳපොල යාන්ත්‍රණයට සිදුවිය හැකි බලපෑම් අවම වන ආකාරයට බදු පැනවිය යුතු බව කාර්යක්ෂම බවේ මුලධර්මයෙන් අදහස් වේ. එනම් සමාජ පිරිවැය අවම වන ආකාරයට බදු පැනවිය යුතුය. ඉල්ලුම පුර්ණ අනම්‍ය අවස්ථාවලත් සැපයුම පුර්ණ අනම්‍ය අවස්ථාවලත් සමාජ පිරිවැය හටනොගනී. නමුත් අනෙක් අවස්ථා වල සමාජ පිරිවැය දක්නට ලැබේ. වෙළඳපොල බිඳ නොවැටෙන ආකාරයට බදු පැනවීම රජයේ වගකීමයි.
3. සරල බව
පහසුවෙන් අවබෝධ කර ගැනීමට හැකිවන ආකාරයට සහ පහසුවෙන් බදු ගෙවිය හැකි වන ආකාරයට බදු ක්‍රමය සකස් කල යුතු බව මෙයින් අදහස් වේ. බදු ගෙවීමට හේතු, ගණනය කරන ආකාරය, ගෙවන ආකාරය පහසුවෙන් අවභොඩ කර ගැනීමට හැකිවන පරිදි බදු ක්‍රමය සකස් කල යුතුය. බදු ක්‍රමයන් සරල වන ආකාරයට බදු අනුකුලතාවය ද වැඩි වේ.
බදු අනුකුලතාවය යනු බදු ගෙවිය යුතු පුද්ගලයින් ස්වේච්චාවෙන් බදු ගෙවීමට ඉදිරිපත් වීමයි. මෙය ශ්‍රී ලංකාවේ බෙහෙවින් පහල පවතී.
ශ්‍රී ලංකාවේ සාපේක්ෂ වශයෙන් පහල බදු අනුකුලතාවයක් පැවතීම කෙරෙහි පහත සඳහන් කරුණු බලපා ඇත.
බදු ව්‍යුහය සංකීර්ණ වීම.
බදු ක්‍රමය තේරුම් ගැනීමට අපහසු වන තරමට බදු ගෙවීමට ඇති කැමැත්ත අඩු වේ.
බදු අනුපාතිකය ඉහල අගයක් ගැනීම
බදු අනුපාත ඉහල යන තරමට බදු ගෙවීමට ඇති හැකියාව හා කැමැත්ත අඩු වේ.
බදු ගෙවන්නන්ට තම බදු වගකීම් පිලිබඳ අවබෝධයක් නොතිබීම
බදු ගෙවීමේ සමාජ වගකීම් පිලිබඳ අවබෝධ වන විට බදු ගෙවීමට තිබෙන කැමැත්තද වැඩි වේ.
බදු පැහැර හැරීම පිලිබඳ ඇති සමාජ ආකල්ප
ශ්‍රී ලංකාවේ බදු නොගෙවා සිටීම සමාජ වි නොලැබේ.මේ නිසා බදු ගෙවීමේ උනන්දුව අඩු වේ.රෝධී ක්‍රියාවක් ලෙස නොසැලකේ. දඩ ගෙවීමට සිදු වීම ඉතා බව සමාජය විසින් සලකනු
බදු ක්‍රමයේ සාධාරණත්වය හා සමානාත්මතාවය විවිධ අංශ වලට වෙනස් වීම.
බදු අපුද්ගඑය අනිකුත් බදු ගෙවන්නන්ලයින්ට හා අංශ වලට බදු ගෙවීම් පැහැර හැරීමට සහ ඉතා දීර්ඝ කාලයක් බදු සහන යටතේ බදු ගෙවීම් පම කිරීමට අවකාශ සැලසු විට බදු අනුකුලතාවය ඉහල නැංවීමට නම් බදු ක්‍රමය සාධාරණ හා සැමට සමාන බව මහජනයාට පිළිගත හැකි විය යුතුය. ඇතැම් පුද්ගලයන් හට ද බදු අනුකුලතාවයක් නිදැක්විමට සාධාරණ හේතුවක් හේතුවක් වනු ඇත.
බදු පරිපාලනයේ කාර්යක්ෂමතා මට්ටම අඩු මට්ටමක පැවතීම
බදු කාර්ය මණ්ඩලය බදු නීති ක්‍රියාත්මක කිරීම සම්බන්දයෙන් කාර්යක්ෂම සහ ආචාර සම්පන්න විය යුතුය. බදු ගෙවන්නන්ට සමීපව කටයුතු කරන තරමට බදු අනුකුලතාවයද ඉහල නැංවිය හැකිය.
3. නිශ්චිත බව
බදු ගෙවන්නන්ට තමන්ගේ වර්තමාන හා අනාගත බදු බර පහසුවෙන් පුරෝකථනය කල හැකි වන ආකාරයට බදු ක්‍රමය වෙනස්කම් වලට ලක් නොකර ස්ථාවර බවකින් යුතුව පවත්වාගෙන යා යුතු බව මෙම මුලධර්මයෙන් අදහස් වේ. එමගින් පෞද්ගලික ආයෝජකයින් දිරිගැන්වීමට අවකාශ ලැබේ.
කටයුතු පුළුල් කල හැකිය.
