ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පාලනයක මූලික ලක්ෂණ
ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පාලනය යන්න සරලව හැඳින්විය හැකි වන්නේ ජනතාවගේ පාලනය යන්නයි. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පාලනය ආකාර දෙකකට ක්‍රියාත්මක වේ.
1. ඍජු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය
2. වක්‍ර ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය
ග්‍රීසියේ ‘ඇතෑන්ස්’ පෞර රාජ්‍යයේ පාලන කටයුතු ඍජු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය පදනම් කරගෙන සිදු වූ බවට සඳහන් වේ. මෙහිදී පෞර රාජ්‍යයේ පැවති පුරවැසි සභාව තුළ රාජ්‍ය පාලන කටයුතු සම්බන්ධයෙන් පුරවැසියන්ගේ කැමැත්ත ඍජුවම විමසීමකට ලක් කර ඇත.
නමුත් වර්තමානයේ ක්‍රියාත්මක වන්නේ වක්‍ර ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය හෙවත් නියෝජන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයයි. වර්තමානයේ ඍජු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය ක්‍රියාත්මක කිරීමේදී මතුවූ ප්‍රයෝගික ගැටලු හේතුවෙන් මහජනයා වෙනුවෙන් තෝරා ගන්නා නියෝජිතයන් මගින් රාජ්‍ය පාලනය ක්‍රියාත්මක කිරීම ආරම්භ විය. මෙය වක්‍ර ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය හෙවත් නියෝජන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය නම් වේ.
වර්තමානයේ ක්‍රියාත්මක වන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පාලන ක්‍රමයේ ලක්ෂණ පහත පරිදි විග්‍රහ කළ හැකිය.
1. සර්ව ජන ඡන්ද බලය පදනම් කරගෙන ආණ්ඩු සහ පාලකයින් තෝරා ගැනීම
ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පාලන ක්‍රමයක් පවතින රටක පාලනය සඳහා නියෝජිතයන් තෝරා ගනු ලබන්නේ සර්ව ජන ඡන්ද බලය පදනම් කරගෙනය. නියම කරන ලද වයස් සීමාව ඉක්ම වූ පුරවැසියන්ටය කිසිදු භේදයකින් (ජනවර්ගය, ස්ත්‍රී පුරුෂ භාවය, රැකියාව, කුලය) තොරව හිමි වන ඡන්ද බලය සර්ව ජන ඡන්ද බලය ලෙස හැඳින්වේ.
2. තරඟකාරී පක්ෂ ක්‍රමය
දේශපාලන පක්ෂ ක්‍රමයක් පැවතීම ප්‍රජාත්ත්‍රවාදී පාලනයක සාර්ථකත්වය සඳහා අත්‍යවශ්‍ය අංගයකි. රටක පාලනය සඳහා සකස් කර ගනු ලැබූ ප්‍රතිපත්ති මාලාවක් පදනම් කරගෙන පාලන බලය ලබා ගැනීමේ අරමුණ ඇතිව සංවිධානය වූ පුද්ගල කණ්ඩායමක් දේශපාලන පක්ෂයක් ලෙස සරලව හැඳින්විය හැක. මහජනතාවට තමන් කැමති දේශපාලන පක්ෂයක් තෝරා ගැනීමට අවස්ථාව සැලසේ.
3. ඡන්ද කොට්ඨාස ක්‍රමය
ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පාලනය සඳහා ජනතා නියෝජිතයන් සම්බන්ධ කර ගැනීමට උපයෝගී කර ගන්නා උපාය මාර්ගයක් ලෙස රට ඡන්ද කොට්ඨාසවලට බෙදා වෙන් කිරීම වැදගත්වේ. මෙහිදී වර්තමානයේ දී බහුල ලෙස සරල බහුතර නියෝජන ක්‍රමය හා සමානුපාතික නියෝජන ක්‍රමය යොදා ගනී. ශ්‍රී ලංකා ප්‍රජාතන්ත්‍රික සමාජවාදී ජනරජයේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට අනුව ඡන්ද කොට්ඨාස බෙදා වෙන් කිරීම සිදු කරනු ලබන්නේ මැතිවරණ කොට්ඨාස සීමා නීර්ණ කොමිෂන් සභාව මගිනි. ඡන්ද කොට්ඨාස බෙදා වෙන් කිරීම සඳහා භූමිය හා ජනගහනය යන සාධක යොදා ගනී. ශ්‍රී ලංකාවේ මැතිවරණ දිස්ත්‍රික්ක 22 කි.
4. නිදහස් හා සාධාරණ මැතිවරණ
මැතිවරණ මඟින් පාලන ආයතන සඳහා නියෝජිතයින් තෝරා ගැනීම ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පාලනයක මූලික ලක්ෂණයකි. එමෙන්ම මැතිවරණ, පාලන කටයුතු සඳහා ජනතා සහභාගිත්වය ලබා ගැනීමේ අවස්ථාවක් ලෙස ද වැදගත් වේ.
ඡන්දදායකයන්ට නිදහසේ තමන් කැමති දේශපාලන පක්ෂයකට හෝ කණ්ඩායමකට සහාය ලබා දීමට හා ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීමට අවස්ථාව තිබිය යුතුය.
නිදහස් හා සාධාරණ මැතිවරණයක දැකිය හැකි ලක්ෂණ :
- නියමිත කාල සීමාව තුළ මැතිවරණ පැවැත්වීම
- නියමිත සුදුසුකම් සපුරා ඇති පුරවැසියන්ට ඡන්ද දායකත්වය / ඡන්ද අපේක්ෂකත්වය ලැබීමේ අයිතිය තහවුරු වී තිබීම
- මැතිවරණ නීති රීතීවලට අනුකූලව මැතිවරණ පැවැත්වීම
- සාමකාමී වාතාවරණයක් තුළ මැතිවරණය පැවැත්වීම
5. ආණ්ඩු පක්ෂයක් හා විරුද්ධ පක්ෂයක් පැවතීම
පාලන ආයතන සඳහා නියෝජිතයින් තෝරා පත් කර ගැනීම සඳහා පැවැත්වෙන මැතිවරණයකදී නියමිත බහුතර නියෝජිතයින් සංඛ්‍යාවක් තේරී පත් වූ පක්ෂය හෝ පක්ෂවල එකතුවෙන් ආණ්ඩු පක්ෂය සකස් වේ. පාලන කටයුතු මෙහෙයවීම ආණ්ඩු පක්ෂයේ කාර්යභාරය වේ. මැතිවරණයකදී ආණ්ඩු පක්ෂයට වඩා අඩු නියෝජිත සංඛ්‍යාවක් තේරී පත් වූ පක්ෂය හෝ පක්ෂ විරුද්ධ පක්ෂය වේ.
6. නිදහස, සමානාත්මතාවය හා අයිතිවාසිකම්
තම දේශපාලන, ආර්ථික හා සමාජීය අවශ්‍යතා ඉටු කර ගැනීමට පුද්ගලයාට සමාජයේ ලැබෙන ඉඩකඩ ‘නිදහස’ ලෙස සරලව අර්ථ දැක්විය හැකිය. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී සමාජයක මෙම නිදහස භුක්තිවිඳිය හැක්කේ නීතිමය සීමාවන්ට යටත්වය.
සෑම පුද්ගලයෙකුටම සම අවස්ථා ලබාදීම සමානාත්මතාවයයි. කිසිදු වෙනස්කමකට භාජනය නොකර අයිතිවාසිකම් හා නිදහස සමානව භුක්තිවිඳීමට ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී සමාජයක් තුළ පුද්ගලයාට අවස්ථාව සැලසේ.
7. ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට අනුව කටයුතු කිරීම
රටක මූලික නීතිය හෙවත් උත්තරීතර නීතිය වන්නේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවයි. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පාලන ක්‍රමයක් යටතේ රටේ පාලන කටයුතු සිදුවන්නේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට අනුකූලවයි.
ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පාලන ක්‍රමයක් ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට අනුව පවත්වා ගැනීමේදී පාලනයේ ක්‍රමවත් බව හා ස්ථාවර බව ආරක්ෂා වේ. එමෙන්ම මූලික අයිතිවාසිකම් සුරක්ෂිත වන අතර නීතියේ රැකවරණය සැමට සමානව හිමි වේ.
8. මාධ්‍ය නිදහස හා තොරතුරු ලබා ගැනීමේ අයිතිය
රටක ජනතාවට තම අදහස් ප්‍රකාශ කිරීමටත්, තොරතුරු දැනගැනීමටත් නිදහස ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පාලනයක් සහිත සමාජයක හිමි වන්නේ ජනමාධ්‍ය හරහාය. මහජන මතය ගොඩනැඟීම සඳහා බලපාන ප්‍රබල සාධකයක් වන්නේ ද ජනමාධ්‍යයයි. යහපාලනයක් සඳහා අතවශ්‍ය අංගයක් ලෙස ද ‘මාධ්‍ය නිදහස’ හඳුනාගෙන තිබේ.
9. අධිකරණයේ ස්වාධීනත්වය
අධිකරණයේ ප්‍රධාන කාර්යභාරය වන්නේ යුක්තිය පිසිඳලීමයි. අධිකරණය ව්‍යවස්ථාදායකයේ හෝ විධායකයේ හෝ වෙනත් බලපෑම්වලින් තොර ස්වාධීන ආයතනයක් ලෙස පැවතීම අත්‍යවශ්‍ය වේ. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පාලන ක්‍රමයක් සහිත සමස්ත අධිකරණය ස්වාධීනව පැවතීම තුළින් පුරවැසියන්ට සමානව යුක්තිය හා සාධාරණත්වය ඉටු වේ.
10. නීතියේ ආධිපත්‍යය හා නීතිය ඉදිරියේ සමානාත්මතාවය
රටක සියල්ලටම ඉහලින් නීතිය පවතී. එය නීතියේ ආධිපත්‍යයයි. රටක සියලුදෙනාම නීතියට ගරු කළ යුතුය. නීතිය ක්‍රියාත්මකවීමේදී පාලකයන්ට මෙන්ම පාලිතයන්ට ද සමානව නීතිය ක්‍රියාත්මක විය යුතුය. නීතිය ඉදිරියේ කිසිදු පුද්ගලයකු විශ්‍ෂෙකරණයකට ලක් නොවිය යුතු වේ.
ඉහත ආකාරයට ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පාලන ක්‍රමයක දැකිය හැකි මූලික ලක්ෂණ විග්‍රහ කළ හැකි වේ.
