රුවන්වැලි සෑය
දුටුගැමුණු රජතුමා විසින් ඉදිකළ අනුරාධපුර යුගයේ සුවිශේෂී නිර්මාණයක් ලෙස රුවන්වැලිසෑය දැක්විය හැකිය. විශේෂයෙන්ම ක්‍රි.පු.3 වන සියවසේ දී සිදුවූ මහින්දාගමනයෙන් අනතුරුව මිහිඳු හිමියන් විසින් දේවානම්පියතිස්ස රජුට මේ ස්ථානය සලකුණු කොට දුන් බව මහාවංශයෙහි සඳහන් වෙයි. මහා විහාරයේ ප්‍රධාන චෛත්‍යය වන රුවන්වැලිසෑය ස්වර්ණමාලි, හේමමාලි, රත්නමාලි, මහාථූප සහ උරුචේති යන නම් වලින් හඳුන්වයි. දුටුගැමුණු රජතුමා විසින් මෙහි ඉදි කිරීම ආරම්භ කළත් හදිසියේ රෝගාතුර වී මරණයට ආසන්න වීමත් සමග එහි වැඩ නිම කිරීමට නොහැකි විය. එම නිසා මෙහි වැඩ නිම කරන ලද්දේ දුටුගැමුණු රජුගේ සොහොයුරු වූ සද්ධාතිස්ස රජතුමා විසිනි.
කිසිදු චෛත්‍යයක තැන්පත් නොකළ තරම් ධාතූන් වහන්සේලා ද්‍රෝණයක් පමණ රුවන්වැලි සෑයේ තැන්පත් කළ බව සඳහන් වේ. මෙම චෛත්‍යයෙහි තැන්පත් කිරීම සඳහා ඉන්දියාවෙන් පවා ධාතූන් වැඩම කර ඇති අතර රහතන් වහන්සේලා විශාල පිරිසක් වැඩම කළ බව මහාවංශයේ සඳහන් වේ. මුල් අවධියේ අඩි තුන් සියයක් උසට තනන ලද මෙම චෛත්‍යයෙහි වට ප්‍රමාණය අඩි 900 ක් පමණ වේ.මෙහි සතර දිශාවට වාහල්කඩ සතරකි. වැලි මළුවෙන් ඇතුලත චෛත්‍යයට ප්‍රවේශ වීම සඳහා දොරටු සතරකි. වැලි මළුවට ප්‍රවිෂ්ට වූ විට චෛත්‍යය සලපතල මළුවට පිටතින් ඇත් පවුර වේ. සලපතල මළුව සම හතරැස් වන අතර එහි පැත්තක දිග අඩි 480 කි.
ඉන්දියාවේ සාංචි සහ භාරුත් ස්තූපයන්ට සමානත්වයක් දරන මෙම ස්තූපය ආරම්භයේ දී චෛත්‍ය මුදුනේ එක් ඡත්‍රයක් පමණක් දක්නට ලැබිණි. ලජ්ජිතිස්ස රජු විසින් චෛත්‍යයට මල් පූජා කිරීමට ශෛලමය පේසා වළලු තුනක් ඉදිකර ඇත. එමෙන්ම මහා දාඨික මහානාග රජු විසින් ඇත් පවුර විනාශ කිරීම ද ආමණ්ඩගාමිණී රජතුමා විසින් ඒ මත තවත් ජත්‍රයක් සවි කිරීම ද සිදු කොට ඇත. මහාවංශයේ සඳහන් වන අන්දමට මහසෙන් රජු හැරුණු විට සංඝතිස්ස හා ධාතුසේන රජවරුන් විසින් ජත්‍ර අලුත්වැඩියා කොට රන් ආලේප කළහ. තුන්වන මුගලන් රජු ද මෙහි පිළිසකර වැඩ කටයුතු සඳහා දායකත්වය සැපයුවේය. අනුරාධපුර රාජධානිය බිඳ වැටුණාට පසු වෙහෙර විහාරද විනාශයට පත් විය. මේ නිසාවෙන් පොලොන්නරුවේ රාජ්‍යත්වයට පැමිණි මහා පරාක්‍රමබාහු රජතුමා විනාශ වී ගොස වී ගොස් තිබූ ස්ථූපය මුලින් පැවති ආකාරයට ප්‍රකෘතිමත් කළ අතර ඔහුගෙන් පසු රජ පැමිණී නිශ්ශංකමල්ල රජු ද මෙම ස්තූපය පිළිසකර කර මහා සෑයේ දකුණු පැත්තේ පිහිටි ස්ථූපය අනුරුව ඉදි කර ඇත.
මහාථූපය පිළිබඳ නිරීක්ෂණයක යෙදුණු පාකර් මහතා විසින් චෛත්‍ය ගර්භයේ පිටත බැම්මේ සිට අඩි විස්සක් පමණ ඇතුළට වන්නට තවත් බැම්මක් සොයා ගත්තේය. ඇතුලත දැම්මට පිටත බැම්මට මෙන් බදාම යොදා නොතිබුණු අතර ගඩොල් වල ස්වරූපය ද අසමාන ලක්ෂණ පෙන්නුම් කරයි. එයින් සනාථ වන්නේ දුටුගැමුණු රජතුමා විසින් ඉදිකරන ලද චෛත්‍ය පසුකාලීනව විශාල කරන්නට ඇති බවයි. මහාවංශයට අනුව මෙහි ධාතු ගර්භයේ බිත්ති වල ජාතක කතා මෙන්ම බුදු සිරිතේ නොයෙක් සිද්ධීන් චිත්‍රයට නගා ඇත.
මෙසේ පැවති සේ රුවන්වැලි මහාසෑයේ ප්‍රතිසංස්කරණ කටයුතු දහනමවන සියවසේ මැද භාගයේ සිට ආරම්භ විය. නව ප්‍රතිසංස්කරණ කටයුතු නාරංවිට සුමනසාර හිමියන්ගේ මුලිකත්වයෙන් ආරම්භ වී 1940 පමණ වන වනවිට වැඩකටයුතු අවසන් කර ඇත. ඒ අනුව මෙහි උස අඩි 338 ක් වන අතර විෂ්කම්භය අඩි 942 කි. රන් ආලේපිත කොත හා චූඩා මාණික්‍යයේ උස අඩි 25 කි. මෙම චෛත්‍ය ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීමේ දී පුරාතන නටබුන් විශාල ප්‍රමාණයක් හමුවී ඇති අතර මෙම දාගැබ කේන්ද්‍ර ගත වූ කුඩා චෛත්‍ය හතරක් ඇත. මෙම මළුවෙහි ඇති රජ රූපයකට සමාන ගලින් කරන ලද මූර්තිය දුටුගැමුණු රජුගේ යැයි ද අනෙක විහාර මහා දේවියගේ යැයි විශ්වාස කෙරේ.රුවන්වැලි සෑය දුටුගැමුණු රජු විසින් නිර්මාණය කළ අමරණීය පූජනීය වස්තුවක් ලෙස හැඳින්විය හැකිය.
ලහිරු ධනංජය