විදාගම මෛත්‍රී හිමියන් විසින් රචිත ග්‍රන්ථ
1. ලෝවැඩ සඟරාව
කෝට්ටේ යුගයේ දී ප්‍රථම වරට ඇතිවූ උපදේශ සාහිත්‍යයට එක් වූ ප්‍රථම සිංහල කාව්‍ය ග්‍රන්ථය හැටියට සලකන්නේ ලෝවැඩ සඟරාවයි. මිනිසුන්ගේ දෙලොව දියුණුව සඳහා අවශ්‍ය ධර්මෝපදේශයගෙන් සමන්විත මෙම ග්‍රන්ථය බෞද්ධයන් අතර බෙහෙවින් ජනප්‍රියත්වයට පත්විය. ලෝවැඩ සඟරාව ග්‍රන්ථයෙහි කතුවරයා වූයේ විදාගම මෛත්‍රී හිමියන් බව එහි සඳහන් වී ඇත.
මෙම ග්‍රන්ථය අභයගිරි විහාරයෙහි වැඩ විසූ ආනන්ද නම් තෙර කෙනකු රචිත සද්ධම්මෝපායනය නමැති පාලි ග්‍රන්ථය ඇසුරු කර ගනිමින් සාමාන්‍ය ජනතාව වෙනුවෙන් ලියන ලද්දකි. ලෝවැඩ සඟරාව එහි පරිවර්තනයක් නොවන අතර එහි එන ගාථා සාමාන්‍ය ජනතාවට වැටහෙන අයුරින් තමන්ගේ අභිමතය පරිදි වැඩි විස්තර සහිතව ඉදිරිපත් කරන ලද්දකි.
කෝට්ටේ රාජධානි සමය ආරම්භ වන කාලය වන විට සිල්වත්කම අතින් සංඝ සමාජය ද පිරිහී තිබුණ නිසා ගිහි සමාජය ද ගුණධර්ම අතින් ඊට අන්ත තත්වයක පැවති බව සිතාගත හැකිය. යළිත් ඒ සඳහා උත්සාහයක් ගනු ලබන්නේ හයවන පරාක්‍රමබාහු පාලන සමයේ දී වන අතර ගුණ ධර්ම වලින් හෙබි සමාජයක් එකවරම ඇති කිරීම දුෂ්කර කාර්යයකි. විදාගම හිමියන්ගේ ලෝ වැඩ සඟරාව මෙම කාර්යය සාර්ථක කර ගැනීමට මහඟු පිටුවහලක් විය.
ලෝවැඩ සඟරාවේ බස ඉතාමත් සරල වන අතර පද්‍ය ද පහසුවෙන් තේරුම් ගත හැකිය. උපදේශක ග්‍රන්ථයක් වශයෙනුත් ධර්ම ග්‍රන්ථයක් වශයෙනුත් ඉතා වැදගත් තැනක් ලෝවැඩ සඟරාවට බෞද්ධ සමාජය තුළ හිමි වේ.
2. කව්ලකුණු මිණි මල
මෙම ග්‍රන්ථය ද විදාගම හිමියන්ගේ කෘතියක් වන අතර මෙයින් බලාපොරොත්තු වී ඇත්තේ සෙත් කවි වස් කවි බැඳීමට බැදීමට අක්ෂර, නැකත්, කාල යනාදී පිළිබඳව උපදෙස් දීමයි. මෙම ග්‍රන්ථය ලිවීමට විදාගම හිමියන්ට ආරාධනා ආරාධනාකර ඇත්තේ ගඟසිරිපුර හෙවත් ගම්පොළ විසූ කිවිගජ කේශර නොමැති පඬිවරයෙකි.
ගඟසිරිපුර උපන්
කිවිකැල මුදුන් මල්කඩ
කිවිගජ කෙසර පඬිවර
අදරින් දැක අයදිමින්
උක්ත සඳහන් වෙන අන්දමින් සඳහන් වී තිබීමෙන් පැහැදිලි වන්නේ එම පඬිවරයා ද උසස් ගණයේ කිවියකු සිටි බවකි. හයවන පරාක්‍රමබාහු රජුගේ රාජ්‍ය වර්ෂයෙන් 54 වැනි වසරෙදි මෙය කළ බව සඳහන් වේ.
3. බුදුගුණාලංකාරය
පොළොන්නරු යුගයේ දී බුදුගුණ කියුවේ ගද්‍ය යෙන් වන අතර කෝට්ටේ යුගයේ දී ඒ සඳහා පද්‍ය යොදාගත් බවට බුදුගුණාලංකාරය නිදසුනකි. පද්‍යයෙන් කළ බුදුගුණ කාව්‍යන් අතර ශ්‍රේෂ්ඨතම ග්‍රන්ථය ලෙස බුදුගුණාලංකාරය හැඳින්විය හැකිය. පද්‍ය 560 කින් සමන්විත මෙම ග්‍රන්ථය වීදාගම හිමියන් විසින් රචිත විශාලම ග්‍රන්ථය ද වේ. මෙම ග්‍රන්ථය රචනා වී ඇත්තේ කෝට්ටේ රජ කළ හයවන බුවනෙකබාහු රජුගේ තුන්වන රාජ්‍ය වර්ෂයේදීය.
බුදුගුණ පැවසීම සඳහා උන්වහන්සේ මේ ග්‍රන්ථයට වස්තු විෂය වශයෙන් යොදාගෙන ඇත්තේ බුදුරජාණන් වහන්සේ තුන් බියෙන් පෙළුණු විශාලා මහනුවරට වැඩ රතන සූත්‍රය දේශනා කිරීමෙන් ඒවා දුරු කිරීමේ පුවතයි. බුදුගුණාලංකාරය රචනා කිරීමේ දී වීදාගම හිමියන් ට බුත්සරණ, ධර්මප්‍රදීපිකාව ආදී බුදුගුණ සඳහන් ගද්‍ය ග්‍රන්ථ බොහෝ දුරට බලපා ඇති බව එම ග්‍රන්ථයෙන් පැහැදිලි වේ. බුත්සරණ ආදී ගද්‍ය ග්‍රන්ථ වලින් උපුටා ගත් දේ වුවද වීදාගම හිමියන් ඉතා ව්‍යක්ත ලෙස ගද්‍යට නගා ඇති අතර දෙවියන් හා බමුණු මත හෙළා දැකීම ද මෙම ග්‍රන්ථයෙහි ප්‍රකට වන විශේෂ කරුණකි.
විද්‍යා චක්‍රවර්ති පරිද්දෙන්ම වීදාගම හිමියන් ද දෙවියන් හා බමුණු මත දැඩි විවේචනයට ලක් කළ බව පෙනේ උන් වහන්සේ දෙවියන් හා බමුණු මත පෞද්ගලිකව ගරු කළා නම් විද්‍යා චක්‍රවර්ති ඔවුන් පිළිබඳ දැක් වූ අදහස් ගරු කරන්නේ නැත.
බොරු වේ මතුරු බැඳ
වළහන ලෙසින් හැම සඳ
බමුණන්ගෙන් දූ ලද
වැඩෙක් වූයේ ලොවට කික ලද
4. දහම්ගැට මාලාව
බුදු දහමෙහි ඉගැන්වෙන ගැඹුරු දහම් කොටස් සගවා මතු පිටින් වෙනත් අර්ථයක් දෙන පරිද්දෙනි ලියා ඇති මේ ග්‍රන්ථය ද විදාගම මෛත්‍රී හිමියන්ගේ කෘතියකි. මෙමගින් බුදු දහමේ ඉගැන්වෙන ගැඹුරු ධර්ම කොටස් සගවා තේරවිලි වශයෙන් ඉදිරිපත් කර ඇත. පංචෙන්ද්‍රිය, පංචස්කන්ධය ආදිය පිළිබඳව ද පස් පව් සතර අපාය පිළිබඳවද ඇතුළත් වේ.
5. හංස සංදේශය
කෝට්ටේ යුගයේ ලියනලද හංස සන්දේශය උසස් සංදේශ කාව්‍යයක් වන අතර කතුවරයා අවිනිශ්චිතය. ඒ පිළිබඳ විවිධ මතිමතාන්තර පවතී. බොහෝ දෙනා පිළිගනු ලබන්නේ මෙය විදාගම මෛත්‍රී හිමියන්ගේ බවයි. කෙසේ වෙතත් මේ සන්දේශය විදාගම හිමියන්ගේ කෘතියක් යැයි පිළිගැනීමට ඇතැම් උගතුන් එකඟ නොවෙති. ඊට හේතු කිහිපයක් ඔවුන් දක්වති. බුදුගුණාලංකාරයෙන් දෙවියන්ට නිගා දුන් විදාගම හිමි මේ සංදේශයේ දේවායාචනාවක් කරතැයි සිතීමට නොහැකි වීම නිසා ඔවුහු මෙය වීදාගම මෛත්‍රී හිමියන්ගේ කෘතියක් යැයි පිළිගැනීමට මැලිවෙති. මෙම සංදේශය ලිවීමේ අරමුණ වී ඇත්තේ රතන සූත්‍රය ලක්ෂවාරයක් පිරිත් කොට දෙවියන්ට පින් දී පැරකුම්බා රජු රටත් සසුනත් රැක දෙන මෙන් දෙවියන්ට නියෝග කරන ලෙස කෑරගල පත්මාවතී පිරිවෙන පද්මාවතී පිරිවෙන්පති වනරතන හිමියන් ගෙන් කරන ලද ඉල්ලීමක් ලෙසිනි.
