සුමේරියානු සභ්‍යත්වයේ සමාජ ආර්ථික ක්‍රියාකාරකම්
ලෝකයේ පැරණිම ශිෂ්ටාචාරය ලෙස සැළකෙනුයේ මෙසපොටේමියානු ශිෂ්ටාචාරයි. ක්‍රි. පූ. 6000 පමණ ආරම්භ වූයේයැයි ඉතිහාසඥයින් විසින් අනුමාන කරන ලද මෙම ශිෂ්ටාචාරය දෙගං මැද රට යන අන්වර්ථ නාමයෙන්ද හදුන්වනු ලබයි. ඉතිහාසය මුළුල්ලේම ඉතාමත් සරුසාර භූමියක්‌ වන වයඹ දිග ආසියාවේ යුප්රටීස් ටයිග්රීස් යන ගංගා දෙක පාදක කරගනිමින් මෙය ගොඩ නැගී ඇත. මෙම ගංගා දෙකට අවශ්‍ය ජලය ලැබෙන්නේ සිසිර සෘතුවේදී වැටෙන හිම දිය වී ලැබෙන ජලයෙනි. යුප්රටීස් ගංගාව වඩාත් පළලින් යුතු වූ අතර ටයිගී‍්‍රස් ගංගාව වැසි ජලධාරිතාවකින් යුක්ත ගංගාවකි. අවුරුද්දේ එක්තරා කාලයක දී ශිෂ්ටාචාරය ආශ්‍රිතව ජල ගැලීම් ඇති විය. අනිකුත් කාලවලදී කෘෂිකර්මාන්තය සඳහා මෙන්ම අනිකුත් අවශ්‍යතා සදහා කෘති‍්‍රම වාරිමාර්ග පවත්වා ගෙන ගොස් ඇත.
අනිකුත් ශිෂ්ටාචාර මෙන්ම මෙසපොටේමියාවද දියුණු ලක්ෂණයන්ගෙන් යුක්ත විය. සමකාලීන ශිෂ්ටාචාර සමගද නොයෙක් සම්බන්ධතා පවත්වමින් සෑම අංශයකින්ම ඉහළට යෑමට මෙසපොටේමියානුවන් සමත් වී ඇත. දේශපාලනික, සමාජීය, සංස්කෘතික යන සෑම ක්ෂෙත්‍රයකම උච්චතම අවස්ථාවට මෙම ශිෂ්ටාචාරය පත්ව ඇත. සහස්‍ර 06 කට ආසන්න කාලයක් තුළ විවිධාකාර ජන වර්ග මේ අපූරු භූමිය ආක්‍රමණය කිරීමත්, පාලනය කිරීමත් සිදුවිණි. අවසානයේදී එම භූමිය ආක්‍රමණයකරන ලද්දේ යුරෝපීයන් විසිණි. ඒතාක් මානව ශිෂ්ටාචාරයේ වැදගත් සන්ධිස්ථානයක් සනිටුහන් කිරීමට මෙසපොතේමියානු ශිෂ්ටාචාරය සමත් විය.
යුප්රටීස් හා ටයිග්රීස් ගංගා නිම්න ආශි‍්‍රතව ඇති වූ මෙසපොටේමියාවේ ප්රධාන වශයෙන් මහා ශිෂ්ටාචාර තුනක් බිහි විය. ඒවා සුමර්, ඇසිරියා සහ බැබිලෝනියා යන නම්වලින් හදුන්වනු ලබයි. මේ අතරින් සුමේරියාව ලෙස සළකනුයේ දකුණු මෙසපොටේමියාවයි. එය ක්‍රි.පූ 5300 දී පමණ ආරම්භ වන්නට ඇති බව පෙනේ. වර්තමානයේ දකුණු ඉරාකයට අයත් ප්‍රදේශ අතීතයේ දී සුමේරියානු ශිෂ්ටාචාරය ව්‍යාප්ත වූ ප්‍රදේශ ලෙස සලකනු ලබයි. පසුව බැබිලෝනියාව යන අපර නාමයෙන් හදුන්වනු ලැබුයේද සුමේරියාවයි.
සුමේරියානු ශිෂ්ටාචාරය ගොඩනගන ලද්දේ කවුරුන් විසින් ද යන්න පිළිබඳව තවමත් සොයාගෙන නොමැත. නමුත් සුමේරියානු ශිෂ්ටාචාරය ගොඩනැඟු පුද්ගලයන් මිශ‍්‍ර ජාතියකැයි ඉතිහාසඥයින් විශ්වාස කරති. සුමේරියාව පෞර රාජ්‍ය කිහිපයකට බෙදී තිබුණු අතර එය ගණනින් 13 ක් පමණ විය. එහි සෑම නගරයක් හා එයට අදාළ ප්‍රදේශය එක් දෙවියකු යටතේ පාළනය වී ඇත. උදාහරණයක් ලෙස ඌර් පෞර රාජ්‍යය නන්නා නම් දෙවියන්ගේ ආරක්‍ෂාව යට පාලනය වීම දැක්විය හැකිය. එම දෙවියන්ට නගරයේ දේවාලයක් විය. ඒ යටතේ පූජකවරුන් විසින් වැසියන්ගේ සියලු කටයුතු මෙහෙයවා ඇත. ද්‍රව්‍ය නිෂ්පාදනය, බෙදාහැරීම හා රක්‍ෂණය ආදී වැදගත් ක්‍රියාවන් පූජක පන්තිය විසින් සොයා බලා සිදු කළේය. දෙවස්ථානයේ ප්රධාන පූජකවරුන්ට ඉහළින් ලුගල් නොහොත් එන්සි යනුවෙන් හැඳින්වුණු පෞර රාජ්‍ය පාලකයා විය. ඔහු පෞර රාජ්‍යය පාලනය කළේ ප්රධාන දෙවියා වෙනුවෙනි.
මෙම යුගයේ නගර නිර්මාණය කර ඇත්තේ මැටි ගඩොල් අව්වේ වේලා ගනිමිනි. සෑම නගරයක් මධ්‍යයේම පූජනීය ස්ථානයකුත් ඒ වටා ඉදිවූ ප‍්‍රසිද්ධ ගොඩනැගිලිත් වූහ. ඒ වටා පූජකයන්, වෙළෙන්දන් හා ඉහළ පැළැන්තියේ පුද්ගලයින් සදහා වූ වාසස්ථාන විය. නගරය වටා තාප්පයක් ඉදි කර තිබූ අතර ඉන් එහා ගොවිතැන් කළ අයගේ ගොවි බිම් තිබුණු බව සදහන් වේ. මෙම නගර ආශ්‍රිතව කරන ලද කැණීම්වලදී මැටි ලෑලිවල ලියන ලද ලේඛන හමු වී ඇත. ඒ අනූව දියුණු සංස්කෘතියක් මේ නගර ආශ්‍රිතව පැවති බව පැහැදිලි වේ.
නගරය තුළ මිනිසුන් ජීවත් වූවාක් මෙන්ම යුප්රටීස් සහ ටයිගී‍්‍රස් ගං ඉවුරු ආශ්‍රිතවද වාසස්ථාන ඇති කරගත්තේය.එම ගංගා මිටියාවත් සාරවත් වූ බැවින් වගාබිම් ලෙස යොදා ගැණිනි. සුමේරියානුවන් කලින් කළට ගංගා පිටාර ගැලීමෙන් ඇති වූ ගංවතුර තත්වයන් කුඩා ඇල මාර්ග සහ වේලි ඉදි කරමින් පාලනය කළහ. සාරවත් පස අවශ්‍ය පරිදි සකස් කර ගෙන එහි වගා කටයුතු සිදු කළහ. ඊට අවශ්‍යය සියලු සම්පත් ගං ඉවුරු සමීපයෙන්ම ලබා ගැනීමට හැකි විය. වගාබිම්වල වර්ධනයත් සමඟ ප‍්‍රදේශයේ ඉදිවූ ගම්මාන විශාල විය.
ඒ හා සමගම නොයෙක් අංශවලින් සුමේරියානුවන් දක්ෂතා දැක්විය. සාමූහිකව කටයුතු කිරීමෙන් තමන්ගේ ප්‍රගතිය සකසා ගැනීම ඔවුන්ගේ එකම අභිප්‍රාය විය. රජවරුන්ගේ ද මඟ පෙන්වීම් යටතේ සුමේරියානුවන් ගංගා හරහා වේලි, ඇල මාර්ග සහ ජලාශ ඉදි කළහ.නොයෙක් කරුණු මුල් කරගනිමින් අසල්වැසි නගර වැසියන් හා සටන් බිමට ද පිවිසියහ. එපමණකින් නොනැවතුණු ඔවුන් අසල්වැසි රාජ්‍යයන් ආකුමණය කිරීමට පවා පෙළඹුණි. සුමේරියානුවන් අසල්වැසි ඒලාමයිට්ස්වරුන් හා සටන් වැදුණු බවටද සාක්ෂි ලැබී ඇත. කෙසේ වෙතත් ඔවුන් ඇක්කාඩියන්වරුන්ටද ප්‍රබල අභියෝගයක් විය. කෙසේ වුවද ක්‍රි.පු. 2340 දී සාගන් ඇකාඩියානු නායකයා විසින් සුමේරියානුවන් යටත් කරගන්නා ලදී. නමුත් ඔහුගේ පාලනය කෙටි කාලයකට සීමා විණි. ක්‍රි.පු. 2125 පමණ සුමේරියානුවෝ යළි රාජ්‍යය බලය ලබා ගත්හ.
සුමේරියානු සභ්‍යත්වය තුළ පන්ති භේදය බහුලව පැවතුණි. ප්රධාන ලෙස සමාජය පන්ති තුනකට බෙදුණි.
• පූජක පක්ෂය හා රජයේ නිළධාරින්.
• වෙළදුන් හා කලා ශිල්පීන්.
• කම්කරුවන් හා වහලුන්.
විශේෂයෙන්ම මෙහි පූජකයන් විසින් සියලු වරප්‍රසාද භුක්ති විදින ලදි. ඔවුන් සියල්ල දත් පුද්ගලයන් වශයෙන් සළකන ලද අතර අධ්‍යාපනය, රාජ්‍යය පාලනය ආදි කටයුතු සිදු වූයේ ඔවුන් අතිනි. සමාජයේ පුරුෂයන්ට පමණක් සුවිශේෂි වූ වරප්‍රසාද පමණක්ද විය. ඒ අතර අධ්‍යාපනය ලැබීම පුරුෂයන්ට පමණක් සීමා වූවකි. එයද සමාජයේ ඉහළ පන්තියේ පිරිමින්ට පමණක්ම වූහ.
සමාජයේ පන්ති බෙදීම අනූව සියල්ලක්ම සැකසුණි. නගරය තුළ ගොඩනැගිලි පවා සකස් වී ඇත්තේ පන්ති භේදය පදනම් කරගෙනය. උසස් වංශවතුන් සදහා වූ ගොඩනැගිලි ඉහළ තත්වයක් ගත්තේය. ඊට අමතරව පොදු ගොඩනැගිලි හා වහලුන් වෙනුවෙන් තැනූ ගොනැගිලිද විය. සෑම තැනකම පන්ති භේදය මුල් කරගනිමින් කටයුතු සිදු වී තිබේ.
වහල් ක්‍රමය මෙම යුගයේදි තදින් ක්‍රියාත්මක වී තිබේ. වහලුන් සදහා තැනූ ගොඩනැගිලි, ඉතා කුඩා දුප්පත් ඒවා වූ අතර ඔවුන්ට වෙනම ජනාවාස කලාප පිහිටුවා තිබුණි. වහල්ලුන්ට කිසිදු තත්වයක් හෝ බලයක් තිබුණේ නැත. ඔවුන්ට පවුල් වීමට හා දේපල ඇති කර ගැනීමට අයිතියක් තිබුණි නමුත් දේශපාලන අයිතියක් නොවීය. වහල්ලුන්ට සමාජයේ කිසිම තැනක් හිමි නොවූ අතර උපතින්ම වහලුන් ලෙස හංවඩු ගසන ලදි. සමාජය මගින් ඔවුන් තිරිසන් සතුන්ගේ තත්වයට ඇද දමා තිබුණි.සමහර රූපවල සොල්දාදුවන් විසින් වහලුන් රංචු වශයෙන් දක්කාගෙන යන අයුරු නිරූපණය කර ඇත.
බොහෝ පවුල් වල සිටි වහල්ලු ගෘහ සේවයේ කම්කරු සේවයේ යෙදි සිටියහ. දුප්පත් පවුල් වලට ඉතා කුඩා වහල්ලු ගණනක් සේවය කළහ. සාමාන්‍යෙයන් සමාජයේ දක්නට ලැබෙන පරිදි නිවසක ප්‍රධානියාව සිටි පියා විසින් තම බිරිදගේ හා දරුවන්ගේ මෙහෙකාරකමට වහලුන් මිළදී ගත් බව පෙනේ. එකල වහලුන් වෙළද පොලේ වෙළද භාණ්ඩයක් ලෙස අලෙවි විය. වහලුන්ගේ ශරීරයේ තම ස්වාමියාගේ නම හංවඩු ගසන ලදි. සමහර අවස්ථාවලදී මැටි පලකයක නම ලියා එය කරේ එල්ලා ඇත. වහල්ලුන්ට ලැබෙන දරුවන් පවා ස්වාමියාට අයිති විය. වහලෙකු විවහා වන්නේ නම් වහලියක් සමගම විවහා විය යුතු විය. නමුත් වහල්ලු අයිතිකාරයින්ට තම වහල්ලුන්ට තැලීමට හෝ ඔවුන් ඝාතනය කිරීමට අවසර නොතිබුණි. හිමිකරුවෝ නිතරම අනාගත යේදි වහල්ලු නිදහස් කිරීමට පොරොන්දු වූහ. ඒ ඔවුන් තව දුරටත් වැඩෙහි යෙද වීමට කරන ධෛර්යක් වශයෙනි. සමහර වහලුන් දේවස්ථානවලද යොදවා තිබුණි. දේවස්ථාන වල සිටි වහලුන් දෙවියන් වහන්සේ ගේ සේවකයන් ලෙසද පත් කර සිටියහ. වහල්ලු තම හිමිකරුවන්ගේ කුරිරු සැලකීම් ලැබු අතර නිතරම ඔවුන්ට සීමා තහංචි යෙදි තිබුණි.
සුමේරියානුවන්ගේ පවුල් ජීවිතය පිළිබදව සැළකීමේදි විවාහය පවුල් සංස්ථාවේ පදනම විය. පියා පවුලේ ප්‍රධානියා වූ අතර ගැහැණු දරුවකු විවාහ වන තුරු තම පියා යටතේ සිටිය යුතු විය. විවාහයෙන් පසුව පියා සියලු වගකීම්වලින් නිදහස් වුණි. පියා නොමැතිනම් ඔහුගේ වැඩිමහල් සොහොයුරා යටතේ ජීවත් වුණි. එසේත් නොමැති අවස්ථාවකදී ඤාතියකු සමග විවාහ වන ලදි. විවාහයෙන් පසුව ස්වාමියා මිය ගියේ නම් ඔහුගේ සොහොයුරකු සමග ජීවත් වීමට සිදු විය. නමුත් ස්වාමියාට කලින් බිරිද මිය ගිය විට එවැනි නීතියක් නොවීය. සාමාන්‍යෙයන් මෙකල ස්වාමියා මිය ගියත් ඔහුගේ ආත්මය නිවසේ රැදී සිටිමින් බිරිද, දරුවන් දෙස බලා සිටින බව පිළිගන්නා ලදි.
සුමේරියානු ආර්ථිකය කෘෂිකර්මාන්තය, සතුන් ඇති කිරීම, කර්මාන්ත හා වෙළදාම මත පදනම් වූවකි. ගංගා නිම්න ආශ්‍රිතව පැවති සරුසාර භූමිය මුල් කරගනිමින් ඔවුන් කෘෂිකර්මාන්තය තම ජීවනෝපාය බවට පත්කර ගත්හ. ඔවුන් වසරකට දෙවතාවක් පමණ කෘෂිකර්මාන්තය සිදු කර ඇත. ඔවුන්ගේ ප්රධාන ධාන්‍යය වර්ගය වී ඇත්තේ බාර්ලිය. ඊට අමතරව කුරු මෑ, කරල් හට ගන්නා ශාක , තිරිඟු, රට ඉඳි, ළූනු, සලාද ගස් , ලීක්ස් සහ අඹ ද වගා කළහ. සුමරියානු කෘෂිකර්මාන්තය වැඩි වශයෙන්ම රඳා පැවතියේ වාරිමාර්ග මතයි. වාරිමාර්ග මගින් ගොවිතැනට ප්‍රමාණවත් ජලය සපයා ගන්නා ලදි. ජල අවශ්‍යතා ඉටු වූයේ ඇළ මාර්ග , දිය පාරවල් , අගල් , අමුණු හා ජලාශ මගිනි. ටයිග්රීස් ග‍ඟෙන් නිරන්තරව ඇති වූ ප්‍රචණ්ඩ ගංවතුරවල් සහ එතරම් ප්‍රචණ්ඩකාරී නොවූ යුප්රටීස් ගංවතුර ආදිය නිසා ඇළ මාර්ග නිතර ප්‍රතිසංස්කරණය කරන්නට සිදු වූ අතර වැලි, මඩ ඉවත් කිරීමද දිගින් දිගටම සිදු කරන්නට විය. ඒ සදහා සාමාන්‍යය පුද්ගලයන් යොදාගත් අතර ධනවතුන්ට ඉන් මිදීමට හැකි විණි.
ගංවතුර කාලයෙන් පසු ගොවීන් ඇළ මාර්ග ප්‍රයෝජනයට ගනිමින් තම කුඹුරුවල වතුර බැඳ ඉන්පසු බැස යන්නට සලස්වති. සී සෑම සදහා නගුලක් වැනි උපකරණයක් යොදාගෙන ඇත. කුඹුර වේළුණු පසු රේක්ක කර තිබේ. ඒ සදහාද අතක් වැනි උපකරණයක් යොදාගෙන ඇත. බීජ වැපිරීමට පෙර කෙටේරියකින් බිම සකස් කර වපුරා ඇත.පසුකාලීනව ඇතිවූ උච්ච වාෂ්පිකරණය නිසා තිරිගු වෙනුවට බාර්ලි යොදගෙන තිබේ.බාර්ලි ලවණ සහිත පසකට වුවද ඔරොත්තු දෙන ධාන්‍යකි. තම වගාවේ අස්වැන්න නෙළීම කළේ වියළි ශරත් ඍතුවේදීය. ඒ සඳහා කණ්ඩායම් සැකසී තිබුණි. අස්වැන්න පෑගීමේ ක්‍රම දෙකක් විය. ඉන් එකක් සතුන් ලවා පාගවා ධාන්‍යය වෙන් කිරීමයි. අනික යෂ්ටියක් මගින් ධාන්‍යය වෙන් කිරීමයි. මෙම යෂ්ටිය දෙවියන්ගේ රාජ යෂ්ටිය ලෙස පිළිගනු ලබයි. නෙළාගත් අස්වැන්න තැන්පත් කිරීම සදහා දැවයෙන් කළ පදනමක පිහිටි සිලින්ඩරාකාර උසැති භාජන යොදාගෙන ඇත. ඒවා සිලෝ යන නාමයෙන් හදුන්වා තිබේ. ධාන්‍යය අවශ්‍යය වූ විට ඉණිමගක ආධාරයෙන් එයට නැග ධාන්‍යය ලබාගෙන තිබේ. හදිස්සි අවස්ථාවකදී ගැනීම සදහා සිලෝවේ යටින් දොරක් සකස් කර තිබී ඇත.
ගෘහාශ්‍රිත සතුන් ඇති කිරීම සුමේරියානුවන්ගේ ජනප්‍රිය අංගයක් විය. තම කටයුතු පහසුව සදහාද නිෂ්පාදනයන් සදහාද ඔවුන් සතුන් ඇති කර ඇත. ඒ නිසා සතුන් ඇති කිරීමද ආර්ථිකයේම කොටසක් වූ බව නිසැකය. බූරුවන්, කොටළුවන් හා අශ්වයින් බරවැඩ සදහා යොදා ගැණිනි. අශ්වයින් උතුරු දිග ප්‍රදේශවලින් සපයාගත් අතර කොටලුවන් ඊසාන දිගින් සොයා ගන්නා ලදි. විශේෂයෙන්ම මෙහිදී යොදාගෙන ඇත්තේ කදුකර කොටළුවන්ය. ඔක්සන් නමින් හදුන්වන අං සහිත ගවයන්ද ඇතිකර තිබේ. ඊට අමතරව අං කැරකවී ගිය කුළු හරක් වර්ගයක්ද බයිසන් නම් ගව වර්ගයද සුමේරියානුවන් සමීපයේ සිට ඇත. ඔවුන්ගේ රූප නිර්මාණ අතර දක්නට ලැබීමෙන් එය සනාථ වේ. එළුවන් හා බැටලුවන් කිරි නිෂ්පාදනය සදහා යොදාගෙන ඇත. ඔවුන්ගෙන් ලබාගත් කිරි විශාල බදුන්වල අසුරන ලදි. එය ගොපල්ලන් විසින් ඉටු කරන ලද කාර්යයකි. මේ ආකාරයට ඉදිනෙදා කටයුතු සදහාද නිෂ්පාදනයන් සදහා ද සතුන් ඇති කර ඇති බව පෙනේ.
සුමේරියානුවන් කර්මාන්ත රාශියක්ම ආර්ථිකය සවිමත් කිරීම සදහා සිදු කර ඇති. ගල් යුගයෙන් ලෝකඩ යුගයට එළඹීමත් සමගම ශ්‍රීඝ්‍රෙයන් කර්මාන්ත ඇති විය. පූජක ආරාම ආශ්‍රය කරගනිමින් කර්මාන්ත ඇති වීමත් සැළකිය යුතු කරුණකි. ලෝහ කර්මාන්තය මෙකල ජනප්‍රිය විය. ආභරණ, ආයුධ ආදිය ඔවුන් ලෝහවලින් නිර්මාණය කළහ. මුලින්ම රත්‍රංවලින් ආභරණ ආයුධ ආදිය නිපදන ලදි. අනතුරුව තඹ යොදා ගත්හ. ඉන් පසුව තඹ හා ටින් යොදාගෙන ලෝකඩ නිර්මාණය කළහ. රංවලින් මුදු, කරාබු, අත් පළදනා, කොණ්ඩ වළලු, සාරි කටු ආදිය තනා තිබේ. එමෙන්ම රන් ආලේපිත භාණ්ඩ මෙන්ම මූද්‍රාද නිපදවා ඇත. රන් ලබාගෙන ඇත්තේ ඒලමයෙනි. රිදී ලබාගෙන ඇත්තේ ඒලමයේ ටවුරුස් කදුවලිනි. තඹ පර්සියන් බොක්කට දකුණු පසින් වූ ඕමානයෙන් ලබාගෙන තිබේ. මෙලෙස ඇෆ්ගනිස්ථානය, ඉන්දියාව, සිරියාව හා ඉරානය වැනි ප්‍රදේශ සමග නිෂ්පාදන සම්බන්ධතා පවත්වා ඇති බවට සාධක ලැබේ.
පුරාවිද්‍යා කැණීම් මගින් සුමේරියානුවන් වලං නිෂ්පාදනය කළ බවට සාධක ලැබී ඇත. සත්ව හම් හා ලීවලින්ද වළං සෑදු අතර ඒවා කැඩෙන බිදෙන නිසා මැටි භාවිතයට හුරු විය. ටැටිවලින් සකස් කරගත් වළං පුළුස්සා තිබේ. පසුව ඒවා වර්ණාලේපිත කර නොයෙක් මෝස්තරවලින් අලංකාර කර තිබේ. එම මෝස්තර භාවාත්මක වූ අතර නිර්මාණ කලාවේ උච්චතම අවස්ථාවක් ලෙස සළකනු ලබයි. ඒ ඒ කාල වකවානුවලට අනූව වළං නිෂ්පාදනයද විවිධ ස්වරූප ගත්තේය. පසුකාලීනව වළං නිර්මාණය සදහා සකපෝරුව යොදාගෙන තිබේ. එය අතින් කරකවන හෝ පයින් කරකවන උපකරණයක් වන්නට ඇති බව සිතිය හැක. සමකාලීන ශිෂ්ටාචාරවලින් මෙම වළං ලැබීමෙන් එකල සුමේරියානුවන්ගේ වළං නිෂ්පාදනය ප්‍රචලිතව පැවති බව පෙනේ.
මෙම යුගයේ වෙළදාමද වැදගත් තැනක් ගත්තේය. සුමේරියානුවන් අසල්වැසි රාජ්‍යය සමග වෙළදාම් කටයුතු සිදු කර තිබේ. ගංගාවල යාත්‍රා කරන කුඩා නැව්වලින් වෙළදාම් කිරීමට සුමේරියානු වැසියෝ දක්ෂ වූහ. කෑම බීම ඇදුම් පැළදුම් ධාන්‍යය වර්ග ආදි දේ මේ නැව්වල ගෙන යන ලදි ක්‍රීට දූපත්, කැස්පියන් දූපත් ආදිය සමග වෙළද කටයුතුවල යෙදෙන්නට ඇති බව අනුමාන කළ හැකිය. ගොඩබිම හරහා වෙළදාම සිදු වූ අතර වෙළද භාණ්ඩ බූරුවන්ගේ පිට මත පටවාගෙන වෙළදාමේ යාමට ඔවුන් කටයුතු කර ඇත. එසේම කරත්තද ඒ සදහා යොදා ගැණුනි. ඈත ප්‍රදේශවල වෙළද කටයුතු සදහා නියෝජිතයින් පත් කර සිටි බවද පෙනේ. වෙළද කටයුතුවලදී බිල් ලියා තිබේ. ඒ සදහා මැටි පුවරු භාවිත කර ඇත. ෂෙකල් නමි කාසි වර්ගය වෙළදාමේදි බහුලව යොදාගෙන ඇති අතර ණය දීමේ ක්‍රමයක්ද ක්‍රියාත්මකව පැවතී ඇත. මෙසේ ඔවුන් අභ්‍යන්තර හා බාහිර වෙළදාම සාධනීය ලෙස සිදුකරගෙන ගොස් තිබේ.
මෙසේ සුමේරියානුවන්ගේ සමාජ හා ආර්ථික ක්‍රියාකාරකම් දැක්විය හැකිය. ඔවුන්ගේ සමාජය පන්ති ක්‍රමය මුල් කරගත් අතර ඊට අනුව වරප්‍රසාද හිමි විය. පවුලේ ප්‍රධානියා පියා වූ අතර පිරිමින්ට විශේෂ තැනක් හිමි වුණි. ආර්ථිකය ප්රධාන වශයෙන් කෘෂිකර්මාන්තය මත පදනම් විය. ඊට අමතරව ලෝහ කර්මාන්තය, සතුන් ඇති කිරීම, වළං නිෂ්පාදනයද පැවතුණි. වෙළදාමද අනායන අපනයන වශයෙන් රට තුළ මෙන්ම විදේශයන්හිද එක ලෙස ක්‍රියාත්මක වි ඇත. ලොකයේ පැරණි ශිෂ්ටාචාරයක් වන සුමේරියාව මේ ආකාරයට සමාජයමය හා ආර්ථිකමය වශයෙන් දියුණු තත්වයක් ලබා සිටි බව පැහැදිලි වේ.
