බ්‍රිතාන්‍යයන් විසින් හඳුන්වා දුන් ආණ්ඩුක්‍රමික ව්‍යුහයේ විකාශනය.

ලන්දේසීන්ගෙන් මුහුදුබඩ ප්‍රදේශ අත්පත් කර ගැනීමෙන් හා උඩරට යටත් කරගැනීමෙන් පසුව ඉංග්‍රීසින් විසින් පාලන තන්ත්‍රය ඒ ඒ අවස්ථාවන්ට උචිත වන අයුරින් සකස් කරන ලදි. ඉංග්‍රීසින් විසින් හඳුන්වා දෙන ලද එම පාලන ව්‍යුහය පිළිබඳ විමසා බැලීමක් සිදු කිරීමට මෙහිදි අදහස් කෙරේ. 1795 අගෝස්තු මස 26 වන දින ත්‍රිකුණාමලයේ ෆෙඞ්රික් කොටුවද,1796 පෙබරවාරි 16 වන දින ලන්දේසින් සතුව පැවති මුහුදු බඩ ප්‍රදේශ සියල්ලද,1815 දී උඩරට රාජ්‍යයද වශයෙන් ලංකාවේ පාලන බලය ඉංග්‍රීසින් විසින් නතු කරගන්නා ලදි. ඔවුන්ගේ පාලන කාලය ශතවර්ෂ එකහමාරකට අධික කාලයක් මෙරටෙහි පැවතිණි. ඒ අතරතුර කාලයේ මෙරට ප්‍රභූ පන්තිය හා සාමාන්‍ය ජනතාව අවනත වන ආකාරයේ පාලනයක් ගෙන යාමට ඔවුන් උත්සාහ දරා තිබේ. එහිදි ඇති වූ ගැටලු සහගත තත්වයන් මගහැර ගනිමින් නොයෙක් අවස්ථාවලදි ප්‍රතිසංස්කරණයන් සිදු කරමින් පාලනය ගෙන ගිය අයුරක් දක්නට ලැබේ. එලෙස ඉංග්‍රීසින් විසින් ඉදිරිපත් කරන ලද පාලන තන්ත්‍රය හෙවත් ආණ්ඩුක්‍රමය ක්‍රමිකව වර්ධනය වූ ආකාරය විමසා බැලීම වටී.

මුහුදු බඩ ප්‍රදේශ බි්‍රතාන්‍යන්ට යටත් වීමෙන් පසුව මුල් අවුරුදු දෙකේදි එම ප්‍රදේශයන් පාලනය කරන ලද්දේ පෙරදිග ඉන්දීය වෙළඳ සමාගම විසිනි. එහි පාලන ක්‍රමය සකස් වී තිබුනේ කෙටි කලකදි වැඩිම ලාභයක් ඉපයීමේ අරමුණ ඇතිවය. ඒ සඳහා ඔවුන් බදු ක්‍රමය ආරම්භ කළේය. ආදායම එකතු කිරීමේ පහසුව සඳහා ඔවුන් මුහුදු බඩ ප්‍රදේශය කොටස් තුනකට බෙදන ලදි. ඒවායෙහි කච්චේරි නමි කාර්්‍යාල පිහිටුවා අදායම් එකතු කිරීමට ඉංග්‍රීසි ජාතික නිළධාරියෙක් හා ඔහුට සහය වීම සඳහා අවුමිල්දාර් නම් මදුරාසි නිළධාරි පිරිසක්ද පත් කර ඇත. වෙළඳ සමාගමේ ප්‍රධාන අරමුණ ලාභ ලැබීම නිසා අධිකරණ කටයුතුවලදී ජනතාවට සාධාරණයක් ඉටු කරගැනීමට නොහැකි විය. ඊට හේතුව මදුරාසි නිළධාරි පිරිසක් විනිශ්චකරුවන් ලෙස පත්කර සිටීමයි. මෙම තත්වය යටතේ ප්‍රභූන්ට හිමි වී තිබූ බලතල අහිමි වීමෙන් ඔවුන් අසතුටට පත් වූ අතර ජනතාවද බදු බර නිසා දැඩි අපහසුතාවයට පත් විය. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස 1797 ජනතාව වෙළඳ සමාගමට එරෙහිව කැරලි ගැසූහ. 1798 වන විට කෙසේ හෝ එම කැරැල්ල මර්දනය කරන වෙලඳ සමාගම එයට හේතු සොයා බැලීමට තිදෙනෙකුගෙන් යුත් කොමිසමක් පත් කරන ලදි. දි මියුරන් කොමිසම යනුවෙන් එහි ප්‍රධානියාගේ නමින් එය හඳුන්වන ලදි. කොමිසමේ නිර්දේශය පරිදි බදු වෙන්දේසි කිරීමේ ක්‍රමය අත්හිටුවා ආදායම් එකතු කිරීමට නැවත සිංහල විදානේවරුන් පත් කරන ලදි. රාජකාරි ක්‍රමය නැවත ඇති කිරීම, ඇතැම් බදු අවලංගු කිරීම, ලන්දේසින් පවත්වාගෙන ගිය අධිකරණ ක්‍රමය නැවත පවත්වාගෙන යෑම ආදිය ක්‍රියාත්මක කරන ලදි.

මුල් කාලයේ වෙළඳ සමාගම මගින් වෙළඳ හා ආර්ථික කටයුතු දෙකම පාලනය කළද 1798-1802 අතර කාලයේදි ද්විත්ව පාලන ක්‍රමය ආරම්භ විය. එහිදි ඉංග්‍රීසි පෙරදිග වෙළඳ සමාගම ආර්ථික කටයුතු පාලනය කළ අතර බි්‍රතාන්‍යය ආණ්ඩුව සිවිල් හා යුද කටයුතු පාලනය කළේය. ලංකාවේ පළමු ඉංග්‍රීසි ආණ්ඩුකාරවරයා ලෙස 1798 දී පත්ව ආ ෆෙඞ්රික් නෝර්ත් යටතේ මෙම අංශ දෙකම පාලනය විය. නමුත් බි්‍රතාන්‍යය ආණ්ඩුවේ නිළධාරින් හා වෙළඳ සමාගමේ නිළධාරීන් අතර නිතර ගැටුම් ඇති විය. ආණ්ඩුකාරවරයා හා නිළධාරින් අතරද විවිධ ගැටුම් ඇති විය. මෙම තත්වය යටතේ ද්විත්ව පාලන ක්‍රමය වැඩිකල් පවත්වාගෙන යෑමට නොහැකි විය.

ද්විත්ව පාලන ක්‍රමය අසාර්ථක වීමෙන් පසුව ලංකාවේ මුහුදුබඩ ප්‍රදේශ සියල්ල ඉංග්‍රීසි ආණ්ඩුව යටතට ගෙන 1802-1815 අතර කාලයේ බි්‍රතාන්‍යයේ යටත් විජිතයක් ලෙස පාලනය කරන ලදි. නෝර්ත් ආණ්ඩුකාරවරයා යටතේ අග්‍ර විනිශ්චයකාරවරයකු හා තවත් විනිශ්චයකාරවරුන් දෙදෙනෙකුගෙන් සමන්විත ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයක් හා සිවිල් නඩු සම්බන්ධයෙන් අභියාචනාධිකරණයක්ද පිහිටු වීය. පරිපාලනයේ පහසුව සඳහා මිනින්දෝරු, ප්‍රසිද්ධ වැඩ, තැපැල් ආදි දෙපාර්තමේන්තුද පිහිටුවන ලදි. එසේම ප්‍රධාන නගරවල ආරෝග්‍යශාලාද ඇති කළේය. නමුත් ඔහු ක්‍රියාත්මක කළ රාජකාරි ක්‍රමය අහෝසි කිරීම, කෘෂිකරිමය හා අධ්‍යාපනය පිළිබඳ කළ ප්‍රතිසංස්කරණ,ජනතාව රාජකාරි කටයුතුවලින් මුදාහැරීම වැනි අසාර්ථක ක්‍රියාමාර්ග නිසා අවුල් සහගත තත්වයන්ද ඇති විය. එම නිසාම නෝර්ත් ආණ්ඩුකාරවරයාට 1805 දී තම තනතුරෙන් ඉල්ලා අස්වීමටද සිදු විය. ඉන්පසු බලයට පත්වූ මේට්ලන්ඞ් ආණුඩුකාරවරයා 1812 වන තෙක්ම පාලන කටයුතු මෙහෙය විය. ඔහු දේශීය මුලාදෑනින්ට න්ශ්චිත වගකීම් පවරා පත්වීම් ලිපි ලබාදුන්නේය. එසේම මුදලිවරුන්, මුහන්දිරම්, කෝරාළ, ගම්මුලාදෑනින් එක්වීම වැළැක්වීම සඳහා ඔවුන් අතර අසමගිය ඇති කළේය. රාජ්‍යය සේවකයන්ට උසස්වීම් ලබාගැනීම සඳහා සිංහල දෙමළ භාෂා ප්‍රවීණත්වය අනිවාර්ය කළ අතර ඔවුන් රටවැසියන් සමග සමීප කළේය. එමගින් රජය හා ජනතාව අතර අතරමැදියන් ලෙස ක්‍රියාකළ මුලාදෑනින්ගේ බලය අඩුවිය. 1810 දී ජූරි සභාවක් මගින් නඩු විසඳීමේ ක්‍රමය මේට්ලන්ඞ් විසින් ආරම්භ කරන ලදි. අධිකරණ හා නීතිද ප්‍රතිසංස්කරණය කළේය. නෝර්ත් විසින් අවලංගු කරන ලද රාජකාරි ක්‍රමය නැවත ඔහු ඇති කළේය.

1815 දී ආණ්ඩුකාර තනතුරට පත් වූු රොබට් බ්‍රවුන්රිග්ගේ ප්‍රධාන අභිලාෂය වූයේ උඩරට යටත් කර ගැනීමයි. ඒ සඳහා ඔහු රජු සමග මෙන්ම ප්‍රභූන් සමගද සමීප සබඳතා පැවැත්වීය. ජනතාවගේ මෙන්ම භික්‍ෂුන් වහන්සේලාගේද සිත් දිනා ගත්තේය. උඩරට පාලකයන් අතර අසමගිය ඇති කර ඔවුන්ගේ දුර්වලකම් හඳුනාගැනිමට බ්‍රවුන්රිග් සමත් විය. වෙළඳාම මාර්ගයෙන් උඩරට සමග සබඳතා ගොඩනගා ගැනීමට නොහැකි වූ විට ආක්‍රමණයක් මගින් උඩරට යටත් කරගැනීම බ්‍රවුන්රිග්ගේ අරමුණ විය. ඒ අනූව ඔහු රදල ප්‍රධානීන්ගේද සහය ඇතිව උඩරටට සේනා මෙහෙය වා ආයාසයකින් තොරව උඩරට යටත් කරගත්තේය. එහිදි උඩරට ප්‍රභූන් හා සැලකිය යුත්තන් පිරිසක් එක් වී ගිවිසුමක් මගින් උඩරට බි්‍රතාන්‍යය කිරීටය යටතට පත් කරන ලදි.

එතැන් පටන් ගිවිසුම් ප්‍රකාරව උඩරට පාලනය ගෙන ගිය අතර රොබට් බ්‍රවුන්රිග් තම නියෝජිතයා ලෙස (රෙසිඩන්ට්) ජෝන් ඩොයිලි පත් කළේය. ඔහු ආදායම් කොමසාරිස්, අධිකරණ කොමසාරිස් වශයෙන් කොමසාරිස් මණ්ඩලයක් පත් කොට ප්‍රාදේශිය පාලනය අධීක්‍ෂණය සඳහා උප ඒජන්තවරු කීප දෙනෙක්ද පත් කර ඇත. මෙම පාලනය පිළිබඳව වසර තුනක් යාමට මත්තෙන් පාලකයන් හා වැසියන් අතර මතභේද හටගැණිනි. එයට විරුද්ධත්වය ප්‍රකාශ කිරීම සඳහා 1818 කැරුල්ල ආරම්භ විය. නොවැම්බර් 21 වන දින කැරල්ල මර්දනය කර විශේෂ ප්‍රකාශයක් ඉංග්‍රීසි ආණ්ඩුව නිකුත් කරන ලදි. එමගින් රදල බලය මැඩලීමට ක්‍රියාමාර්ග රාශියක් ගෙන තිබේ. උඩරට නිළධාරින්ට ජනතාවගෙන් පඩුරු පාක්කුඩම් ගැනීම තහනම් වූ අතර ඒ සඳහා රජයෙන් එම නිළධාරින්ට මාසික වේතනයක් ගෙවීය. සුලු මුලාදෑනින් පත් කිරීමට සිංහල නාකයන්ට තිබූ බලය ඉංග්‍රීසි නිළධාරින් යටතට පත්කර ගැනීම, දේශීය නිළධාරින්ට සිංහල දෙමල මුස්ලිම් ජාතිකයන් සමග සබඳතා පැවැත්වීමේ බලය අහෝසි කිරීම, ඌවේ ඉංග්‍රීසි එජන්තවරයාට අමතරව සපරගමුව, අට්ටාපිටිය, නාලන්ද යන ප්‍රදේශවලටද ඒජන්තවරු පත්කිරීම ඒ අතර ප්‍රධාන තැනක් ගනී.

කැරැල්ලෙන් පසුව ඉංග්‍රීසින් උඩරට ගිවිසුම් ප්‍රකාරව පාලනය කිරීම නවතා දමන ලදි. පාරම්පරික බදු ක්‍රමය සංශෝධනය කර නව බදු ක්‍රම පනවන ලදි. නිළධාරින් විසින් රජයට වි අස්වැන්නේ 1/10 බද්දක් ගෙවිය යුතු විය. ඉංග්‍රීසින්ට සහය වූ උඩුනුවර, හතරකෝරළය, තුන්කෝරළය යන ප්‍රදේශවලින් එම බද්ද 1/14 දක්වා අඩු කළේය. එඞ්වර්ඞ් බාන්ස් ආණ්ඩුකාරයා 1824-1831 උඩරට තවමත් පැවති ස්වාධින බව වටහාගෙන කොළඹ නුවර යා කෙරෙන මාර්ග පද්ධතියක් ඉදි කළේය. එමගින් හුදකලා බව නැති වුවද වෙනම ඒකකයක් ලෙස උඩරට පාලනය විය. පරිපාලනයේ අධිකරණ හා විධායක බලතල සියල්ල ඉංග්‍රීසි ආණ්ඩුකාරවරයා සතු විය. 1932 කෝල්බෲක් කැමරන් ප්‍රතිසංස්කරණය ක්‍රියාත්මක වන තුරුම මෙම පාලන ක්‍රමය ක්‍රියාත්මක විය.

1829 දී පැමිණි විලියම් කෝල්බෲක් හා 1830 දී පැමිණි චාල්ස් හේ කැමරන් නැමැති නීතිවේදියාද එක්ව ඉදිරිපත් කළ අධිකරණ හා නීතිය පිළිබඳ අදහස් හා යෝජනා කෝල්බෲක් කැමරන් ප්‍රතිසංස්කරණය ලෙස හඳුන්වයි. මෙම ක්‍රමය ඉදිරිපත් කිරීමට හේතු වූයේ ලංකාවේ ආදායමට වඩා වැඩි පරිපාලන වියදමක් බි්‍රතාන්‍යය භාණ්ඩාගාරයට පියවන්නට සිදු වීමයි. ලාංකිකයන් එවු පෙත්සම් බාර ගැනීම, දේශීය ප්‍රභූන්ගෙන් ප්‍රශ්න මාලාවකට පිළිතුරු ලබා ගැනීම, විවිධ සංවිධාන හා පුද්ගලයන් සමග සාකච්ඡා කිරීම, සමහර ප්‍රදේශවල සංචාරය කිරීම වැනි ක්‍රියාමාර්ග මගින් ඔවුන් ලංකාවේ තත්වය වටහාගැනීමට උත්සාහ කළේය. කොමිසම විසින් යෝජනා කරන ලද්දේ මුහුදු බඩ හා උඩරට වෙන් වෙන්ව පැවති පාලන ක්‍රමය වෙනස් කොට එක් පාලන තන්ත්‍රයක් ක්‍රියාත්මක කිරීමයි. පැවති පරිපාලන ඒකක දහසය වෙනුවට ලංකාව කොළඹ, ගාල්ල, යාපනය, ත්‍රිකුණාමලය හා මහනුවර යන නගර මුල්කරගනිමින් බටහිර, දකුණ, උතුර, නැගෙනහිර, මධ්‍යම යනුවෙන් පළාත් පහකට බෙදන ලදි. එමගින් වියදම් අඩුකරගැනීම හා උඩරට ප්‍රදේශවල පැවති එක්සත් භාවය විනාශ කිරීමද අරමුණ වී තිබේ.

කෝල්බෲක් කැමරන් කොමසම මගින් නිළධාරින් නව දෙනෙකුගෙන් හා නිළධාරි නොවන හය දෙනෙකුගෙන් යුත් ව්‍යවස්ථාදායක සභාවක්ද එම නිළධාරින් නව දෙනාගෙන් තෝරාගත් හයදෙනෙකුගෙන් සමන්විත විධායක සභාවක්ද පිහිටවන ලදි. එයින් ආණ්ඩුකාවරයා සතු වූ අසීමිත බලය අඩු වූයේය. මෙම සභා දෙකට ආන්ඩුකාරවරයාගේ ව්‍යවස්ථාදායක, විධායක ක්‍රියා අනුමත කිරීමේ බලයද ඔහුට සහය වෙමින් උපදෙස් දෙන මණ්ඩලයක් ලෙස ක්‍රියා කිරීමේ අයිතියද පැවරිණි. ඇතැම් දෙපාර්තමේන්තු වසා දැමීමටත් ඇතැම් ඒවා ඒකාබද්ධ කරීමටත් පියවර ගැණිනි. සිවිල් සේවකයන්ගේ සංඛ්‍යාව මෙන්ම වැටුප්ද අඩු කළේය. විශ්‍රාම වැටුප්ද අවලංගු කළේය. එයින් සිදුවන අලාභය මග අරවා ගැනීම සඳහා වෙනත් ව්‍යාපාරවල යෙදීම සඳහා ඔවුන්ට අවසරය ලැබිණි. ආණ්ඩුවේ උසස් තනතුරු සඳහා අඩු වැටුපකට ලාංකිකයන් යොදවා ගැනීමට පාඨශාලා ඇති කොට ඔවුන්ට පුහුණුව සහ ඉංග්‍රිසි අධයාපනය ලබා දෙන ලදි.

කෝල්බෲක් කැමරන් ප්‍රතිසංස්කරණය මගින් දේශීය පාලන තන්ත්‍රයේ කුඩාම ඒකකය වූ ගම් සභාව නැවත පිහිටුවීය. එමගින් ගමේ සාමය හා නීතිය ආරක්‍ෂා කිරීම, ආරවුල් බේරීම, අපරාධකරුවන් සිර අඩස්සියට ගැනීම, අධිකරණ හමුවට ඔවුන් ඉදිරිපත් කරීම, ආදායම් එකතු කිරීම, කෘෂිකාර්මික කටයුතු සංවිධානය කිරීම වැනි කාර්්‍යයන් රාශියක් ඉටු විය. අධිකරණ කටයුතුවලදීද එංගලන්තයේ ක්‍රියාත්මක වූ අධිකරණ ක්‍රමයක් ලංකාවේද ක්‍රියාත්මක කිරීමට සි.එච් කැමරන් කටයුතු කළේය. ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය ලංකාවේ අධිකරණ කටයුතුවලදී උසස්ම ආයතනය වූ අතර ප්‍රධාන නගරවලද දිස්ත්‍රික් උසාවි පිහිටු වීය. ඒවාය් විනිශ්චයකරුවන්ට දේශීය සිරිත් විරිත් පිළිබඳව අවබෝධයක් ලබා දීමට උපදේශක මණ්ඩලයක්ද පත් කළේය. යුරෝපීයන් හා ලාංකිකයන් සම්බන්ධව පොදු අධිකරණයක්ද ඇති කළේය. එසේම විධායකය හා අධිකරණය වෙන් වෙන්ව තබා ගැනීමටද කටයුතු සකස් කළේය.

1848 නිදහස් සටන, 1888 දී පිහිටුවා ගත් ජාතික සංගම්වල බලපෑම නිසා උඩරට සිංහලයන් හා මුස්ලිම්වරුන් වෙනුවෙන් නිල නොලත් සාමාජිකයන් දෙදෙනකු පත්කිරීම හැර වෙනත් කිසිදු වෙනස්වීමක් මෙම ප්‍රතිසංස්කරණයේ සිදු නොවීය. 1908 දී ජේම්ස් පීරිස් මහතා ඉදිරිපත් කළ සංදේශයද එතරම් බලපෑමක් කිරීමට සමත් නොවීය. නමුත් එම ඉල්ලීම් පිළිබඳව යටත් විජිත ලේකම් කාර්්‍යාලය හෙන්රි ඊ මැක්ලම් ආණ්ඩුකාරවරයාගෙන් විමසන ලදි. ඒ අනූව 1910 දී ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ වෙනස්කම් කිහිපයක් සිදු විය. යටත් විජිත ලේකම් කෲ හා ආණ්ඩුකාර මැක්ලම් යන දෙදෙනාගේ නමින් එය හඳුන්වන ලදි. 1912 සිට කෲ මැක්ලම් ආණ්ඩුක්‍රමය ලෙස ලංකාවේ එය ක්‍රියාත්මක විය.

1912 ආණ්ඩුක්‍රම ප්‍රතිසංස්කරණය.

1912 ව්‍යවස්ථාදායක සභාව සමාජිකයන් 21.

නිල ලත් 11 .

නිල නොලත් 10.

මෙම ප්‍රතිසංස්කරණයේ විශේෂත්වය වූයේ උගත් ශ්‍රී ලාකිකයකු ව්‍යවස්ථාදායකයට පත් කිරීමයි. ඒ අනූව පොන්නම්බලම් රාමනාදන් මහතා ප්‍රථම උගත් ලාංකික නියෝජිතයා බවට පත් විය. ඒ හැර අනිකුත් අධිකාරි බලයේ හෝ නියෝජනයන්හි කිසිදු වෙනසක් සිදු නොවීය.

මෙම තත්වය සැලකිල්ලට ගනිමින් ආණ්ඩුක්‍රම සංශෝධන උද්ඝෝෂණ ව්‍යාපාරය තව තවත් උග්‍ර විය. 1915 ඇති වූ සිංහල මුස්ලිම් කෝලහාලයද ජාතික ව්‍යාපාරය තවත් ශක්තිමත් කළේය. මෙම කාලයේම පළමු ලෝක යුද්ධයද ආරම්භ වී තිබුණු බැවින් ඉංග්‍රීසින්ටද අපහසුතාවයන්ට මුහුණ දෙන්නට සිදු විය. අමද්‍යප ව්‍යාපාරය හා බෞද්ධ පුනරුදයේ බලපෑම කෙතරම්ද යත් 1913-1916 අතර කාලයේ රොබට් චාමස් ආණ්ඩුකාරවරයාට මාර්ෂල් හෙවත් යුද්ධ නීතිය පැණවීමටද සිදු විය. ලාංකික ජන නායකයන් 1917 දී ලංකා ආණ්ඩු ප්‍රතිසංස්කරණ සංගමය පිහිටුවා ගත් අතර 1919 දී එය ලංකා ජාතික සංගමය නමින් නම් කරන ලදි. එහි ප්‍රධානියන් වූයේ පොන්නම්බලම් අරුණාචලම්, පොන්නම්බලම් රාමනාදන්, එෆ් ආර් සේනානායක, ඊ ඩබ්ලිව් පෙරේරා, ඩී බී ජයතිලක, ජේම්ස් පීරිස් වැනි නායකයන්ය. 1920 දී පොන්නම්බලම් අරුණාචලම් මහතා ඇතුලු එම සංගමයේ නියෝජිතයින් පිරිසක් එංගලන්තයට ගොස් යටත් විජිත ලේකම් ඇල්ෆ්‍රඞ් මිල්නර් හමු වී ආණ්ඩුක්‍රම ප්‍රතිසංස්කරණ යෝජනා රාශියක් ඉදිරිපත් කළේය. ලංකාවේ එච් මැනිං ආණ්ඩුකාරවරයා එයට වරුද්ධ වී ඔහුගේ යොජනාවන් ඉදිරිපත් කළ අතර බි්‍රතාන්‍යය ආණ්ඩුව එම යෝජනා සැළකිල්ලට ගෙන 1921 දී මැනිං ආණ්ඩුක්‍රම ප්‍රතිසංස්කරණය ඉදිරිපත් කළේය.

1921 මැනිං ආණ්ඩුක්‍රම ප්‍රතිසංස්කරණය.

මෙම ප්‍රතිසංස්කරණයෙන් පසුව 1921 දී මැතිවරණයක් පැවැත් වූ අතර එයින් සිංහල නියෝජිතයින් 13 දෙනකුද දෙමළ නියෝජිතයින් 3 දෙනකුද ව්‍යවස්ථාදායකයට තේරි පත් විය. නමුත් දෙමළ නියෝජිතයින් ගණන පිළිබඳ සෑහිමකට පත් නොවූ දෙමළ නායකයෝ ජාතික සංගමයෙන් ඉවත් වී ද්‍රවිඩ මහජන සභාව පිහිටුවා ගත්හ. නැවත මෙම දෙපාර්ශවය විසින්ම කරන ලද ඉල්ලීම්වල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ප්‍රතිසංස්කරණයක් සිදු කරන ලදි. මැනිං ආණ්ඩුකාරයාගේ යෝජනා අනූව සකස් වූ නිසා ඔහුගේ නමින් හා එවකට යටත් විජිත ලේකම් ඩෙවොන්ෂයර්ගේ නමින් මැනිං ඩෙවොන්ෂයර් ප්‍රතිසංස්කරණය ලෙස එය 1924 දී ඉදිරිපත් කළේය.

1924 මැනිං ඩෙවොන්ෂයර් ප්‍රතිසංස්කරණය.

•  1924 ව්‍යවස්ථාදායක සභාව සාමාජිකයන් 49.
  • නිල ලත් 12.
  • නිල නොලත් 37.
    • ඡන්දයෙන් 29.
      • ප්‍රෙද්ශ මූලක 23.
      • ජාති මූලක 6.
        • යුරෝපීයන් 3.
        • බර්ගර් 2.
        • බතප ලාංකික ද්‍රවිඩ 1.
    • නාමකරණයෙන් 8.
      • මුස්ලිම්වරු 3.
      • ඉන්දියන් 2.
      • රජයේ තනතුරු නොදරන යුරෝපීයන් 3.

මෙම ආණ්ඩුක්‍රමයේ සුවිශේෂිත්වය නම් ව්‍යවස්ථාදායක සභාවේ බහුතරයක් නිල නොලත් අය වීමයි. ආණ්ඩුකාරවරයාට අමතරව එහි සාමාජිකයන් විසින් පත් කරන ලද උප සභාපතිවරයෙකුද සිටියේය. එමෙන්ම විධායක සභාවටද නිල නොලත් සාමාජිකයන් කිහිප දෙනෙකු පත් කිරීමද මෙහි ඇති වැදගත් ලක්‍ෂණයයි. නමුත් ආණ්ඩුකාරවරයාගේ හෝ ව්‍යවස්ථාදායක හා විධායක බලතලවල කිසිම වෙනසක් සිදු නොවුණි. ප්‍රදේශමූල ඡන්ද ක්‍රමයේ ව්‍යාප්තියක් සිදු වුවද සියල්ලන්ටම ඡන්ද බලය හිමි නොවුණි. ඡන්ද බලය හිමි වූයේ ඉංග්‍රීසි භාෂාවට අමතරව සිංහල හෝ දෙමළ කතා කළ හැකි අවුරුදු 21 ට වැඩි පිරිමින්ට පමණි. එමෙන්ම ඔවුන් රුපියල් 600 කට නොඅඩු ආදායමක් හෝ ඔවුන්ගේ ආදායම රුපියල් 1800 කට නොඅඩු විම හෝ රුපියල් 400 කට නොඅඩු නාගරික නිවාසයක හෝ වාර්ෂික කුලිය රුපියල් 200 කට නොඅඩු ග්‍රාමීය නිවාසයක පිදිංචිකරුවකු වීම අත්‍යවශ්‍යය විය. මේ නිසා ඡන්ද බලය හිමි වූයේ 4% ක් පමණ වූ ජනගහනයකට පමණි.

ඉහත ප්‍රතිසංස්කරණවලින්ද ජාතික නායකයන් සෑහිමකට පත් නොවීය. ඔවුන් තවදුරටත් තම උද්ඝෝෂණ ව්‍යාපාරය කරගෙන ගියහ. මේ අතර ලාංකාවේ ආණ්ඩුකාර ධූරය හෙබ වූ හියුක්ලීෆඞ් ද නිර්දේශ කිහිපයක් බි්‍රතාන්‍යය රජයට ඉදිරිපත් කළේය. එම කරුණු සැළකිල්ලට ගත් බි්‍රතාන්‍යය රජය ඩොනමෝර් සාමිගේ නායකත්වයෙන් යුතුව ජෙෆ්රි බට්ලර්, මැතිව් නේතන්, ඩ්‍රමන්ඞ් යන සාමාජිකයන්ගෙන් සමන්විත කොමිසමක් 1929 දී පත්කර එවීය. එම කොමිසමේ යෝජනා මත පදනම්ව 1931 ඉදිරිපත් කළ ආණ්ඩුක්‍රමය ඩොනමෝර් ආණ්ඩුක්‍රමය ලෙස හැඳින්වේ.

රාජ්‍යය මන්ත්‍රණ සභාව නම් වූ ව්‍යවස්ථාදායක සභාවක් පිහිටුවා එය සර්වජන ඡන්දයෙන් පත් වූ සාමාජිකයන් 50 දෙනෙකුගෙන්ද, ආණ්ඩුකාරයා විසින් පත් කරන ලද සාමාජිකයන් 8 දෙනෙකුගෙන්ද, යටත් විජිත ලේකම් විසින් පත් කරන ලද මහලේකම්, මුදල් ලේකම්, නීති ලේකම් යන බි්‍රතාන්‍යය ජාතික නිළධාරින් තිදෙනෙකුගෙන් සමන්විත කළේය. එම සාමාජිකයින් අතරින් ඡන්දයෙන් තෝරාගත් කෙනෙකු කථානායක ලෙස පත් කෙරුණි. කථානායක හා රාජ්‍යය නිළධාරින් තිදෙනා හැර සෙසු සාමාජිකයින් ස්වදේශ කටයුතු, කෘෂිකර්ම හා ඉඩම් කටයුතු,පළාත් පාලන කටයුතු, සෞඛ්‍යය කටයුතු, කම්කරු කර්මාන්ත හා වෙළඳ කටයුතු, අධ්‍යාපන කටයුතු, පණිවිඩ හුවමාරු හා පොදු වැඩ යන කාරක සභා හෙවත් අමාත්‍යාංශ හතකට බෙදන ලදි. එක් එක් අමාත්‍යාංශවල සමාජිකයන් විසින් එහි සභාපතිවරයා ඡන්දයෙන් පත්කර ගන්නා ලදි. අමාත්‍යාංශයට අදාළ විෂය භාර ඇමතිවරයා ලෙස ඔහු සියල්ලට වගකිව යුතු විය.

අමාත්‍යාංශ හතේ සභාපතිවරුන් හා රාජ්‍යය නිළධාරින් තිදෙනාගෙන් අමාත්‍යය මණ්ඩලය සැකසුණි. ඔවුන් අතරින් මහලේකම් අමාත්‍යය මණ්ඩලයේ සභාපතිවරයා ලෙස නිතරගයෙන් පත් විය. මෙම ආණ්ඩු ක්‍රමය යටතේද ආණ්ඩුකාරවරයාට බලතලවල අඩුවක් නොවුණි. ඇමතිවරුන්ට උපදෙස් දීම, රාජ්‍යය මන්ත්‍රණ සබාවේ පනත් ආරම්භ කිරීම, අවශ්‍යය විටක ඕනෑම දෙපාර්තමේන්තුවක් තමා යටතට ගැනීම, රාජ්‍යය සේවයට නිළධාරින් පත් කිරීම එම බලතල විය. 1924 ආණ්ඩුක්‍රමය මෙන් නොව මෙහිදී අවරුදු 21 කට වැඩි පිරිමින්ටත්, 30 කට වැඩි කාන්තාවන්ටත් ඡන්ද අයිතිය හිමි විය. ඒ අනූව ව්‍යවස්ථාදායක සභාව සර්ව ජන ඡන්දයෙන් පත්කරගන්නා ලද්දක් බවට පත් වීය. අභිනවයෙන් පිහිටුවන ලද රාජ්‍යය සේවා කොමිසම් සභාවට රාජ්‍යය සේවා පත්වීම්, උසස් වීම්, වැටුප් දීමනා ලබාදීම් ආදිය පැවරුණි. කාරක සභා ක්‍රමය නිසා ලාංකික දේශපාලඥයන්ටද රාජ්‍යය පාලනයට සම්බන්ධ වීමට අවස්ථාව ලැබිණි.

ඩොනමෝර් ආණ්ඩුක්‍රමයට ජන නායකයන් අකමැති වූහ. ඔවුන් නැවත ව්‍යවස්ථා ප්‍රතිසංස්කරණයක් ඉල්ලා සිටියහ. ඒ සඳහා උද්ඝෝෂණ ව්‍යාපාරයන් දිගටම කරගෙන යන ලදි. ඒ අනූව යටත් විජිත ලේකම්වරයා වෙත ඉදිරිපත් කෙරුණු කෙටුම්පතක් සැළකිල්ලට ගෙන කරුණු සොයා බැලීමට 1944 දී සෝල්බරි සාමිගේ නායකත්වයෙන් යුතු කොමිසමක් පත් කර මෙරටට එවීය. එම කොමිසමේ වාර්තාව 1944 දී ඉදිරිපත් කළේය. රාජ්‍යය මන්ත්‍රණ සභාවේ තුනෙන් දෙකකට වැඩි ඡන්දයකින් එය සම්මත විය. 1947 දී සෝල්බරි ප්‍රතිසංස්කරණය ලංකාවේ ක්‍රියාත්මක විය.

අග්‍රාණ්ඩුකාරවරයා හා මන්ත්‍රී මණ්ඩල දෙකින් යුතු පාර්ලිමේන්තුව, අගමැති ප්‍රධාන කොටගත් කැබිනට් මණ්ඩලය, රාජ්‍යය සේවා කොමිසන් සභාව, අධිකරණ සේවා කොමිසන් සභාව යන අංගවලින් සෝල්බරි ආණ්ඩුක්‍රමය සමන්විත විය. අග්‍රාණ්ඩුකාරවරයා බි්‍රතාන්‍යය කිරීටය නියෝජනය කළ අතර ඔහුට බලතල කිහිපයක් හිමි විය. පාර්ලිමේන්තුව රැස් කිරීම, කල් දැමීම, විසුරුවා හැරීම. අගමැති විසින් නම් කරන ලද ඇමතිවරුන් පත් කරීම ඒ අතර විය. පාර්ලිමේන්තුව ප්‍රධාන මණ්ඩල දෙකකින් යුක්ත වූ අතර නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලය මන්ත්‍රිවරුන් 101 කින් යුක්ත විය. ඉන් 95 දෙනෙකුම ඡන්දයෙන් තෝරාගත් අතර 6 දෙනෙකු ආණ්ඩුකාරවරයාගේ අනුමැතියෙන් තෝරාගෙන තිබේ. නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලයේ නිල කාලය අවුරුදු 5 කට සීමා විය. අනිත් මණ්ඩලය වූ උත්තර මන්ත්‍රී මණ්ඩලය සාමාජිකයන් 30 දෙනෙකුගෙන් සමන්විත විය. ඉන් 15 දෙනෙකු නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලයේ ඡන්දයෙන්ද, 15 දෙනෙකු අගමැතිගේ නිර්දේශය අනූව ආණ්ඩුකාරයා විසින් පත් කළ අයද වූහ. ව්‍යවස්ථාදායක කටයුතු නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලයට පැවරුණු අතර අගමැති ප්‍රධාන කොටගත් කැබිනට් මණ්ඩලයට විධායක කටයුතු පැවරුණේය. නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලයේ කැමැත්ත ඇති තැනැත්තා අගමැති ලෙස පත්වූ අතර අගමැතිගේ නම් කිරිමෙන් කැබිනට් මණ්ඩලය පත් විය. කැබිනට් මණ්ඩලය සඳහා සෙනට් මණ්ඩලයෙන් දෙදෙනකුද, නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලයෙන් සෙසු අයද පත් කළ යුතු විය.

1947 දී නිදහස් ආණ්ඩුක්‍රමය ගෙන ආ අතර එහි ප්‍රධානියා වූයේ බි්‍රතාන්‍යයේ මහරජතුමාය. අග්‍රාණ්ඩුකාරවරයා එතුමා නියෝජනය කළේය. මහජන මන්ත්‍රී මණ්ඩලය, සෙනට් සභාව යනුවෙන් මන්ත්‍රී මණ්ඩල දෙකක් විය. සෙසු නිලතල හා බලතල සෝල්බරි ආණ්ඩුක්‍රමයට සමාන විය. 1972 ඉදිරිපත් වූ නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට අනූව ලංකාව ශ්‍රී ලංකා සමාජවාදී ප්‍රජාතන්ත්‍ර ජනරජය නමින් නිදහස් රාජ්‍යයක් බවට පත් විය. එහි ප්‍රධානියා වූයේ ජනාධිපතිවරයාය. ඒ අනූව විලියම් ගොපල්ලව මහතා මෙරට පළමු ජනාධිපති ලෙස පත්වූ අතර අගමැතිනිය වූයේ ආර් ඩී බණ්ඩාරනායක මැතිණියයි. මෙම ආණ්ඩුක්‍රමය යටතේ උත්තර මනත්‍රී මණ්ඩලය අහෝසි කොට පාර්ලිමේන්තුව වෙනුවට ජාතික රාජ්‍යය සභාව ඇති කළේය. එහි නිල කාලය වූයේ අවුරුදු 6 කි. මහජන ඡන්දයෙන් තෝරාගන්නා මන්ත්‍රීන්ගෙන් එය සමන්විත විය. පස් දෙනෙකුගෙන් සමන්විත අධිකරණ සේවා උපදේශක මණ්ඩලයක් අධිකරණ කොමිසන් සභාව වෙනුවට පිහිටුවා එහි සභාපති ලෙස අග්‍ර විනිශ්චයකාරවරයා පත් කර තිබේ.

ඉහත ආකාරයට 1796 පටන් ඉංග්‍රීසින් විසින් ආරම්භ කරන ලද ආණ්ඩු ක්‍රමය 20 වන සියවස දක්වාම පැවති ඇති බව පෙනේ. ඒ ඒ කාල වකවානු තුළ පැවැති තත්වයන් හා ජනතාවගේ ඉල්ලීම් මත එය විවිධ ප්‍රතිසංස්කරණයන්ටද ලක්ව ඇත. ඉංග්‍රීසින් තම වාසිය තකා ආණ්ඩුක්‍රමය සකස් කළද ජන නායකයන්ගේ සටන් හා උද්ඝෝෂණයන් නිසා අකමැත්තෙන් වුවද එය වෙනස් කිරීමට සිදු විය. එසේ විවිධ කාල රාමුවලදී ප්‍රතිසංස්කරණයන්ට ලක්වෙමින් ක්‍රමානූකූලව ආණ්ඩුක්‍රමය විකාශනය වූ ආකාරය මෙමගින් මනාව පැහැදිලි කරගත හැකිය.