භෙසජ්ජඛන්ධකය හා එහි නිධානය.
“යෝ ගිලානං උපට්ඨ්‍යෙය සො මං උපට්ඨ්‍යෙය“ යනුවෙන් බුදුරජාණන් වහන්සේ ගිලාන උපස්ථානය උසස් කොට සළකනු ලැබීය. නොයෙක් වූ ශරීරාබාධයන්ගෙන් පෙළුණු භික්ෂුන් වහන්සේලා දැක උන්වහන්සේලාට ශාසනික කර්තව්‍යන්හි නීරෝගිව නිරත වීමට අවශ්‍ය මග පෙන්වීම භේසජ්ජඛන්ධකය හරහා සිදු කොට ඇත. බුදුන් වහන්සේ විසින් නොයෙක් ආකාර වූ රෝගාබාධයන් හා ඒවාට ප්‍රතිකාර ක්‍රම දේශනා කළහ. එම දේශනාවන් ඇතුළත් ත්‍රිපිටක ග්‍රන්ථය භේසජ්ජඛන්ධකයයි. විනය පිටකයේ මහාවග්ගපාලියට අයත් ඛන්ධක දහයකි. ඉන් හයවෙනි ඛන්ධකය භේසජ්ජඛන්ධකයයි. එය පඤ්ච භෙසජ්ජකතා, මූලාදි භේසජ්ජකතා ආදි වශයෙන් කොටස් 27 කින් සමන්විතය. මෙම කොටස් සියල්ලේම ඇතුළත් වන්නේ රෝගයන්ට බෙහෙත් හා ඒ හා සම්බන්ධ වූ නීතියි.
භේසජ්ජඛන්ධකයේදි බුදුරජාණන් වහන්සේ බුදු නුවණින් දැක අවබෝධ කොට බෙහෙත් වර්ග රාශියක් විවිධ රෝගාබාධ තත්ත්වයන් වෙනුවෙන් දේශනා කොට ඇති බව පෙනේ. ප‍්‍රත්‍යක්ෂ හා නොවරදින මේ ඖෂධ පිළිබඳ ආයුර්වේද ශාස්ත්‍රයේ මෙන්ම නූතන වෛද්‍ය විද්‍යාවේද සදහන් වේ. ශ්‍රාවකයන්ට විවිධ රෝගාබාධයන්ගෙන් නැගී සිට සුවසේ නිවන් මඟ දියුණු කිරීමට උපකාර පිණිස අනුදැන වදාළ මෙම බෙහෙත් වර්ග වර්තමානයට වුවද ඉතා වැදගත් වේ. ස්වාභාවික සම්පත් උපයෝගි කරගනිමින් සකසාගත හැකි ඖෂධ නිසා ඉතා පහසුවෙන් සපයාගත හැකි මෙන්ම ශරීරයට හිතකර ඖෂධ පමණක්ම බුදුන් වහන්සේ අනුමත කර ඇති බව පෙනේ.
නූතන වෛද්‍ය ශාස්ත්‍රය පවා ඉක්මවාගිය පෘථුල දැනුම් සම්භාරයක් බුද්ධ දේශනාව තුළ අන්තර්ගතව ඇති අයුරු මෙම ග්‍රන්ථය අධ්‍යනයෙන් පැහැදිලි වේ. භේසජ්ජඛන්ධකයට අමතරව විවිධ සූත්‍රවලද රෝග නිර්ණයන් පිළිබදව දේශනා දැකිය හැකිය. අංගුත්තර නිකායේ ගිරිමානන්ද සූත්‍රයේ මිනිසාට වැලඳෙන කායික රෝග පිළිබඳව වර්ගීකරණයක් සදහන් වේ.
“ඉති ඉමස්මිං කායේ විවිධා ආබාධා උප්පජ්ජන්ති, සෙය්‍යථිදං, චක්ඛු රෝගෝ, සෝත රෝගෝ, ඝාන රෝගෝ, ජිව්හා රෝගෝ, කාය රෝගෝ, සීස රෝගෝ, කණ්හ රෝගෝ, මුඛ රෝගෝ, දන්ත රෝගෝ, කාසෝ, සාසෝ, පිනාසෝ, ඩහෝ, ජරෝ, කුච්ඡි රෝගෝ, මුච්ඡා, පක්ඛන්ධිකා, සූලා, විසූචිකා, කුට්ඨං, ගණ්ඩෝ, කිලාසෝ, සෝසෝ, අපමාරෝ, දද්දු, කණ්ඩු, කච්ඡු, රඛසා, විතච්ඡිකා, ලෝහිත පිත්තං, මධුමේහෝ, අංසා, පිළකා, භගන්දලා, පිත්ත සමුට්ඨානා ආබාධා, සෙම්හ සමුට්ඨානා ආබාධා, වාත සමුට්ඨානා ආබාධා, සන්නිපාතිකා ආබාධා, උතු පරිණාමජා ආබාධා, විසම පරිහාරජා ආබාධා, ඕපක්කමිකා ආබාධා, කම්ම විපාකජා ආබාධා, සීතං, උණ්හං, ජිගච්ඡා, පිපාසා, උච්චාරෝ, පස්සාවෝති.’
පඤ්චස්කන්ධයේ ඇති විය හැකි මෙම රෝගාබාධ 48 න් බොහොමයකට ප්‍රතිකාර භේසජ්ජඛන්ධකයෙන් ඉදිරිපත් කරයි. භික්ෂූන් වහන්සේ අරබයාම ලියැවුණු එකම වෛද්‍ය ග්‍රන්ථය වන භේසජ්ජඛන්ධකයේ භික්ෂූන් වහන්සේගේ දෛනික ජීවිතයේ චර්යාත්මක විෂමතා හේතුවෙන් සෞඛ්‍ය තත්ත්වය පිරිහී, පහසුවෙන් රෝගාබාධයන්ට ගොදුරු වන්නේය යන අදහස වඩාත් විස්තාරණය කොට දක්වා ඇත. විශේෂයෙන් වැළැකිය යුතු ආහාර-පාන වර්ග කිහිපයක් සහ එකතැන හිඳීම, නිතර සැතපීම, ඉරමුදුනෙන් මෙපිට නිදීම, කෑමෙන් පසු නිදීම යන චර්යාවන් රෝගාබාධ ඇති වීමට හේතු බව එහි දැක්වේ.
භේසජ්ජඛන්ධ නිධානය. අනිකුත් සූත්‍ර දේශනා කිරීමට යම් හේතුවක් මුල් වූවා සේම භේසජ්ජඛන්ධකය දේශනා කිරීමට ද මුල් වූ හේතුවක් ඇත. බුදුරජාණන් වහන්සේ සැවැත්නුවර ජේතවනාරාමයේ වැඩ සිටින දවසක භික්ෂූන් වහන්සේලා පිරිසකට පිත කිපීම නිසා ආබාධ තත්ත්වයක් හට ගත්තේය. වර්තමානයේ බොහෝ දෙනෙක් පීඩා විඳින අම්ල පිත්ත රෝගය හෙවත් ගැස්ට‍්‍රයිටිස් රෝගය මෙයයි. මේ නිසා අනුභව කළ ආහාර, කැඳ වර්ග උගුරට එන්න පටන් ගත් අතර ආහාර ශරීරයට උරාගැනීම අඩු වුණි. ආහාර රුචිය අඩු වීම නිසා සිරුරු දුර්වර්ණ වී වැහැරී, නහර ඉල්පී ගියේය. මෙය වැළදුණු භික්ෂූන් වහන්සේලා ඉතා අපහසුවෙන් සිටිනු දුටු බුදුන් වහන්සේ ආනන්ද තෙරුන්ගෙන් කරුණු විමසා දැනගත්තේය.
ගදකිළියෙහි තනිව හුදකලාව හුන්නාවු භාග්‍යවතුන් වහන්සේට රෝගී වූ භික්ෂූන් වහන්සේලාගේ ස්වරූපය පෙනුනේය. ඉන්පසු උන්වහන්සේට එම රෝගි භික්ෂූන් වහන්සේලාට යම් බෙහෙතක් නියම කරන්නේ නම් මැනවි යන සිතුවිල්ල ඇති විය. ඒ අනූව උන්වහන්සේ අම්ල පිත්ත රෝගය සදහා බෙහෙත් අනු දැන වදාළේය. ගිතෙල්, වෙඬරු, තල තෙල්, මී පැණි, උක් සකුරු යන මේ පස් වර්ගය සමව ගෙන උදේ සහ සවස වළඳන්නට අනුදැන වදාළේය.
ඉන් පසු බුදුරජාණන් වහන්සේ රෝගි භික්ෂූන් වහන්සේලා ගැන වරින් වර සොයා බලමින් කලින් කලට වැළඳිය යුතු බෙහෙත් වර්ග දේශනා කර ඇත. එ් අතරේ දිවි ඇති තෙක් පරිභෝග කළ යුතු බෙහෙත් වර්ග මෙන් ම කලින් කලට එ් අසනීප තත්ත්වයන් උත්සන්න වන අවස්ථාවන්හි දී වැළඳිය යුතු බෙහෙත් වර්ග ද වේ. මේ ආකාරයට උන්වහන්සේ නොයෙක් අවස්ථාවලදි රෝගි භික්ෂූන් වහන්සේලා සදහා බෙහෙත් වර්ග දේශනා කර තිබේ.
