ගුප්ත අධිරාජ්‍යය හා බුදු දහම (03 කොටස)
බෞද්ධ සාහිත්‍යය හා දර්ශනයන්ගේ වර්ධනය.
ගුප්ත යුගයේ ප්‍රධාන ආගම වූයේ හින්දු ආගමයි. එය මුල් කරගෙන සාංඛ්‍ය හා යෝග, න්‍යාය, වෛශේෂික, වේදාන්ත, මීමාංසා යන ෂඩ් දර්ශනය දියුණු විය. ඒ හා සමගම බෞද්ධ දර්ශනයද ක්‍රමානුකූලව දියුණු විය. දැනට සොයාගෙන ඇති පරිදි ඉන්දියාවේ ප්‍රධාන බෞද්ධ දාර්ශනික සම්ප්‍රදායන් සතරකි. සර්වාස්තිවාද, සෞත්‍රාන්තික, මාධ්‍යමික, යෝගාචාර යනු එම සතරයි. මෙම සම්ප්‍රදායන්ගේ උච්චතම අවස්ථාව ලෙස ගුප්ත යුගය හැදින්වීමට පුළුවන. ගුප්ත යුගයේ පැවති ස්වර්ණමය කාල පරාසය තුළ මෙම තාර්කික දර්ශනයන් වර්ධනය වූ බව සිතිය හැක. දාර්ශනික කරුණු ඇතුළත් කරමින් රචනා කරන ලද ග්‍රන්ථද බෞද්ධ ධර්මයේ පුනරුදයට හේතු විය. සමහරවිට මෙම දාර්ශනයන් එම ග්‍රන්ථ ජෛන හා හින්දු ආගමික මත ඛන්ඩනය කිරීමේ අරමුණින් රචනා කරන්නට ඇත. කෙසේ වුවද එමගින් බුදුදහමේ දාර්ශනික අගය ලොවට කියා පාන්නට හැකි විය.
විඥානවාදය හෙවත් යෝගාචාර සම්ප්‍රදායේ දියුණුව මෙකල සිදු වී ඇත. මාධ්‍යමික දර්ශනයේ ඉගැන්වෙන සියලු පදාර්ථ ශුන්‍ය යන සිද්ධාන්තයට විරුද්ධ වූවක් ලෙස මෙය ගොඩ නැගුණි. මාධ්‍යමිකයෝ ප්‍රකාශ කරනුයේ ලෝකයේ සියලු පදාර්ථ ශුන්‍ය බවයි. යෝගාචාර සම්ප්‍රදාය යම් බුද්ධියක් මගින් ලෝකයේ පදාර්ථයක් අසත්‍යය බව වටහා ගනියි නම් අවම වශයෙන් එම බුද්ධියවත් සත්‍යය වශයෙන් පිළිගත යුතු බවයි. එම නිසා ඔවුන් විඥානයම එකම සත්‍යය පදාර්ථය ලෙස පිළිගත්හ. අසංග, වසුබන්ධු, දිග්නාග වැනි දාර්ශනික භික්ෂුන් ගුප්ත යුගයේදි එම දර්ශනය තවත් ඉහළට ඔසවා තබනු ලැබීය.
අසංග හා වසුබන්දු සහෝදරයන් දෙදෙනෙකි. ඔවුන් දෙදෙනාගෙන් මහගු සේවාවක් බෞද්ධ දර්ශන විෂයට ඉටුවිය. අසංග විසින් විඥානවාදය පුළුල් කිරීම සදහා යෝගාචාර භූමි ,උත්තර තන්ත්‍ර යන ග්‍රන්ථද්වය රචනා කරන ලදි. මෙම ග්‍රන්ථද්වයෙන් විඥානවාදය තර්කානුකූලව ඔප්පු කිරීමට හැකි විය. වසුබන්ධු මුලින්ම සර්වාස්තිවාදි නිකායට අයත් අභිධර්ම විභාෂා නම් කෘතිය ලිව්වේය. නමුත් පසුව ඔහු විඥානවාදියකු විය. ඉන් පසු ඔහු විසින් විංශිකා, ත්‍රිංශිකා යන කාරිකා ග්‍රන්ථද රචනා කළේය. වාදවිධානයද උන්වහන්සේගේම කෘතියකි. මෙතුමාගේ ශිෂ්‍යයකු වූ දිග්නාග වාදවිවාද කොට විරුද්ධවාදීන් පරදවා දිග්විජය කළ බව සදහන් වේ. දිග්නාග විසින් න්‍යාය මුඛ, ප්‍රමාණ සමුච්චය යන ග්‍රන්ථ දෙක රචනා කළේය. සෞත්‍රාන්තික නිකායේ ප්‍රධානිය ලෙස සැලකෙනුයේ කුමාරලාතය. ඔහුද ගුප්ත යුගයේ විසූ බෞද්ධ පඩිවරයෙකි. කුමාරලාත විසින් කල්පනාමණ්ඩිතිකාව නම් ශ්‍රේෂ්ඨ ග්‍රන්ථය පිලියෙල කරන ලදි. ඔහුගේ පසුකාලීන ආචාර්යවරුන් වන ශ්‍රීලාත, ධර්මත්‍රාත, බුද්ධදේව යන්නවුන්ගෙන්ද බෞද්ධ දර්ශනයට මහගු සේවාවක් ඉටු විය.
මෙලෙස බුදු දහම මුල් කරගනිමින් නොයෙක් දර්ශන සම්ප්‍රදායන්ගේ වර්ධනය ගුප්ත යුගයේදි සිදු වී ඇති බව පෙනේ. එයට ගුප්ත යුගයේ පැවති ආගමික පසුබිම අතිශයින් උපකාරි වන්නට ඇත. ගුප්ත රජවරුන්ගේද නොමද සහයෝගය ඇතිව ක්‍රමිකව බෞද්ධ දර්ශනය දියුණු වී ඇති බව පැහැදිලි වේ.
බුදු පිළිම හා කලා ශිල්ප.
ගුප්ත යුගය බෞද්ධ කලා ශිල්ප ක්ෂෙත්‍රයේ උච්චතම අවස්ථාව බවට පත් විය. ඊට පෙර පැවති මථුරා සම්ප්‍රදායත්, ආන්ද්‍රා සම්පුදායත් ගන්ධාර, අමරාවති සම්පුදායනුත් ගුරුකොටගෙන ගුප්ත සම්ප්‍රදාය නිර්මාණය වී ඇත. පිළිම, මූර්ති, ආසන, මූද්‍රා, බෝසත් ප්‍රතිමා ආදියෙන් ගුප්ත කලාව විචිත්‍රවත් විය. බුද්ධ චරිතය මුල් කරගනිමින් පැන ගැගුණු මෙම නිර්මාණයන්ම ගුප්ත කලාව ලෙස හදුන්වනු ලබයි.
