ගුප්ත අධිරාජ්‍යය හා බුදු දහම (06 කොටස)
බෞද්ධ අධ්‍යාපනය.
ගුප්ත යුගයේ අධ්‍යාපනය මූලිකවම ආගමත් සමගම ක්‍රියාත්මක විය. හින්දු දහම වටා හින්දු අධ්‍යාපනයත් බුදු දහම වටා බෞද්ධ අධ්‍යාපනයත් කේන්ද්‍රගත විණි. හින්දු අධ්‍යාපනයේදි අග්‍රහාර ගම් හරහා එය ලබා දෙන ලදි. බෞද්ධ අධ්‍යාපනය ආරාම මෙන්ම විශ්වවිද්‍යාල හරහා ප්‍රචාරය කර ඇත. හින්දු අධ්‍යාපනයට වුවද ආභාෂය ලැබී ඇත්තේ බෞද්ධ අධ්‍යාපනික මද්‍යස්ථානවලින් බව පැහැදිලිව පෙනේ.
ගුප්ත යුගයේ පැවති ප්‍රධාන බෞද්ධ විශ්වවිද්‍යාල වූයේ තක්ෂිලාව හා නාලන්දාවයි. මේවා බෞද්ධ සම්ප්‍රදාය යටතේ දියුණු තත්වයක පැවති බවට සාක්ෂි ඇත. එම කාලයේ ඉන්දියාවට පැමිණි පාහියන් භික්ෂුව තක්ෂිලාව පිළිබදව කිසිදු සටහනක් තබා නොමැත. නමුත් ඔහුගේ වාර්තා අතර නාලන්දාව පිළිබදව බොහෝ තොරතුරු ඇතුළත් වේ. ඒ අනූව නාලන්දාවේ ශිෂ්‍යයන් දස දහසක් පමණ ඉගෙන ගත් බවත් දිනකට දේශනා වාර 100 ක් පමණ පැවැත්වූ බවත් දැක්වේ. එහි මහායාන හා ථෙරවාද ආදි දර්ශන වාදද, නීතිය, තර්ක, ව්‍යාකරණ, ගණිත, ඡ්‍යොතිර් විද්‍යා ආදි හැම විෂයයක්ම උගන්වා ඇත. මෙහි නඩත්තුව සදහා ගුප්ත රජවරුන් මෙන්ම ගම්වැසියන් විසින් ගම්වර ප්‍රදානය කර තිබේ. දැනට ලැබී ඇති නටබුන් අනූව නාලන්දාව පැවති ආකාරය වටහාගත හැකිය. එකල භාරතය පුරාම බෞද්ධ අධ්‍යාපනයේ පුරෝගාමියා ලෙස වැජඹෙන්නට ඇත්තේ නාලන්දා විශ්වවිද්‍යාලයයි. උසස් අධ්‍යාපන ආයතනයක් වූ එය ජාත්‍යන්තර කීර්තියට ලක් වූවකි. එම නිසා ලෝකයේ නා නා දිශාවලින් ශාස්ත්‍රාභිලාෂිහු එහි දහස් ගණනින් ඇදී ආහ. මේ නිසා බෞද්ධ අධ්‍යාපන ප්‍රබෝධය භාරතය පුරා මෙන්ම ලෝකය පුරාද පැතිරෙන්නට ඇත.
ගුප්ත යුගයේ පැවති අනික් අධ්‍යාපන මධ්‍යස්ථාන නම් බරණැස, මථුරා හා පාටලිපුත්‍රයි. ඒවායෙහිද බෞද්ධ සම්ප්‍රදායට අනුකූල වූ අධ්‍යාපන ක්‍රමයක් විය. මහා පරිමාණයේ අධ්‍යාපන මධ්‍යස්ථාන හැරුණු විට ඒ ඒ ප්‍රදේශවලවල කුඩා බෞද්ධ අධ්‍යාපන අයතනද විය. ඒ අතර බෞද්ධ විහාර වටා ගොඩනැගුණු ශාස්ත්‍රය බෙදා දෙන තැන් ද තිබිණි. මේ සෑම ආයතනයකම බුද්ධ ධර්මය, විවිධ බෞද්ධ දර්ශන ආදිය උගන්වා ඇත. එකල භාරතීය අධ්‍යාපන ක්ෂෙත්‍රය තුළ බෞද්ධ අධ්‍යාපනය ප්‍රමුඛස්ථානයක් ගෙන ඇති බව පෙනේ.
ඉහත ආකාරයට ගුප්ත යුගයේදි සෑම ක්ෂෙත්‍රයක්ම ස්වර්ණමය අවස්ථාවට පත්ව ඇති බව පෙනේ. එහිදි විශේෂයෙන්ම බුදු දහමේ පුනරුදය පිළිබදව මෙහිදි සාකච්ඡා කරන ලදි. ඒ අනූව පැහැදිලි වනුයේ අශෝක යුගයෙන් පසුව ගුප්ත යුගයේදි බුදුදහමේ සීඝ්‍ර දියුණුවක් ඇති වී ඇති බවයි. තත් යුගයේ සෑම ආගමකටම සම තත්වයක් හිමි වූ අතර ඒවාට රාජ්‍යය අනුග්‍රහයන් ලැබිණි. ඒ නිසා ආගම වටා ඒ ඒ සංස්කෘතීන් ගොඩ නැගුණි. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් බුදු දහම වටා ද වෙනම සංස්කෘතියක් බිහි වුණි. දර්ශන, මතවාද, සාහිත්‍යය, කලා ශිල්ප, අධ්‍යාපනය බුදු දහම කේන්ද්‍ර කරගනිමින් වර්ධනය විය.
විශේෂයෙන්ම මෙම යුගයේදි බෞද්ධ කලා ශිල්ප විශාල වශයෙන් දියුණු විය. බුදු පිළිම කලාව වෙනත් යුගයන්ට සාපේක්ෂව ඉහළ තත්වයක් ගත්තේය. ඒ හා සමගම විහාර, දාගැබ්, ගොඩනැගිලි කලාවද ඇති විය. කැටයම් අලංකාර ආදියද බෞද්ධ නිර්මාණ අතර පැතිරුණේය. මෙම දියුණු තත්වයේ ආභාෂය පසුකාලීන කලා ශිල්ප විෂයෙහි සෘජුවම බලපා තිබේ. බෞද්ධ අධ්‍යාපනයද මෙකල විශේෂත්වයක් ගත්තේය. නාලාන්දා වැනි විශ්වවිද්‍යාල තුළින් මෙන්ම ආරාම ආශ්‍රයෙන්ද ශාස්ත්‍රෝද්ග්‍රහණයට මග පෑදිණි. බුදුදහමේ එන කේන්ද්‍රීය ධර්ම කරුණු මුල් කරගනිමින් නොයෙක් දර්ශනයන්ද ඇති විය. ඒවා පසුකාලීන යුගයන් කරාද ව්‍යාප්ත වී බුදු දහමේ ව්‍යාප්තිය තවත් පුළුල් කළේය.
මෙලෙස බුදු සමයේ ප්‍රබෝධමත් අවධියක් ලෙස ගුප්ත යුගය හදුන්වා දිය හැකිය. ගුප්ත රජවරුන්ගේ අනුග්‍රහයෙන්ද, තත් යුගයේ පැවති දේශපාලනික, සංස්කෘතික තත්වයන් උපයෝගි කරගනිමින් ද බුදු දහම භාරතය පුරාම ව්‍යාප්ත විය. ඒ ඇසුරෙන් නිර්මාණය වූ කලා ශිල්පාදි අංග ලෝකය පුරා අද ද දක්නට ලැබේ. මේ නිසා ගුප්ත යුගය බුදු සමයේ දීප්තිමත් අවස්ථාවක් සනිටුහන් කළ බව අවිවාදයෙන් පිළිගත යුතුය.
