සමූහාණ්ඩු පාලනය හෙවත් ගනතන්ත්‍ර පාලනය.
වජ්ජි රාජ්‍යය =
සොළොස් මහා ජනපද අතරින් ප්‍රශස්ත සමූහාණ්ඩුව හෙවත් ගණ පත්‍ර පාලනයක් පැවති රාජ්‍ය වශයෙන් වජ්ජි රාජ්‍යය දැක්විය හැකිය.උතුරින් කෝසලය ද දකුණේන් සදා නිර්න නදිය සීමා වන අතර එහි අගනුවර විශාලා මහනුවරය. මහා ප්‍රකාර 3 කින් වට වී ඇති විශාඛාවේ හි ඇය පරිපූර්ණත්වය දකින වාල්මිකී පඬිවරයා රාමායණයෙහි "රමණීය වූ විශාලා මහනුවර ස්වර්ගය හා සමාන" යනුවෙන් සඳහන් කොට ඇත.
එමෙන්ම වජ්ජි රාජ්‍යය මගධ රාජ්‍යයේ යටත් පාලන ප්‍රදේශයක් වශයෙන් පැවති අතර වජ්ජි රාජ්‍යය නුවන විහාරය වශයෙන් හඳුන්වනු ලබයි. වජ්ජි රාජ්‍යය ප්‍රශස්ත මට්ටමට පත්වීම සදහා බලපෑ සාධකය වන්නේ වජ්ජි රාජ්‍යයේ පාලකයන් 7707 දෙනා. සාමූහිකව සප්ත අපරිහානි ධර්ම අනුගමනය කිරීමයි. එම සප්ත අපරිහානි ධර්ම බුදුරජුන් ලිච්ඡවි රජදරුවන්ට දේශනා කළ බව දීඝ නිකායේ මහා පරිනිබ්බාන සූත්‍රයේ සඳහන් වේ. පමණක් නොව අජාසත් රජු පණිවුඩ කරුවෙකු කුසිනාරාම නගරයට යවා "භාග්‍යවතුන් වහන්සේලා ස්වකීය අපිත් සක්‍රීය වෙමු භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ආදාහනය කළාට පසු ධාතු කොටස් අපටත් අවශ්‍ය යැයි "
සඳහන් කළ බව දීඝ නිකායේ මහා පරිනිබ්බාන සූත්‍රයේ සඳහන් වේ .එමෙන්ම බුදුරදුන් විශාලා මහනුවර පස්වන වස් කාලය ගත කරන සමයෙහි මෙහි සස්න පිහිටුවා ඇති අතර එහි පැවති පැවැති රෝග බිය, අමනුෂ්‍ය බිය ,දුර්භික්ෂ බිය යන තුන්බිය දුරු කිරීමට රතන සූත්‍රය දේශනා කළ බව සඳහන් වේ. තවද ලිච්ඡවී රජදරුවන්ට සාමූහිකය සප්ත අපරිහානි අපරිහානී ධර්ම ආරක්ෂා කරන තුරු වජ්ජි රාජ්‍යය කිසිවෙකුට ආක්‍රමණය කිරීමට නොහැකි බව අජාසත් රජුගේ ප්‍රධාන ඇමැතිවරු දෙදෙනා වූ සුනීතා හා වස්සකාර යන දේශනා කර ඇත්තේද මෙයය. තව ද වජ්ජි රාජ්‍යයේ. උදේන චෛත්‍යය, සත්තමීඹ චෛත්‍යය, ගෝතමී චෛත්‍යය යන පූජනීය ස්ථාන පිහිටා ඇත. ඊට අමතරව බුදුන් අවසන් වස් කාලය ගත කළ ඇත්තේද වජ්ජි ජනපදයේ "වේලුවේ " ග්‍රාමයේ යන්න දීඝ නිකායෙ නිකායේ මහා පරිනිබ්බාන සූත්‍රයේ සඳහන් වේ.
එපමණක් නොව හොඳම බදු ප්‍රතිපත්තිය අනුගමනය කළ රාජ්‍ය ලෙස බුදුරදුන්ගේ ඇගයීමට පත් වන්නේ වජ්ජි රාජ්‍යය ලිච්ජවී රජදරුවන් අනුගමනය කළ බදු ප්‍රතිපත්තිය යි. ඔවුන් බඹරා මල නොතකා රොන් ගෙන යන්නා සේ පුද්ගලයා කායික මානසික වශයෙන් පීඩාවට පත් නොවන පරිදි බදු එක්රැස් කළ බව සඳහන් වේ. විටෙක බුදු රජුන් භික්ෂූන් අමතා ප්‍රකාශ කර සිටින්නේ තව්තිසා දෙව්ලොව දෙවිවරු දැක නොමැති භික්ෂූන් වජ්ජි රාජ්‍යයේ ලිචවී රජ දරුවන් දෙස බැලිය යුතු බව ය. ඉන් පෙනී යන්නේ බුදු බුදුරදුන් වජ්ජි රාජ්‍යය තව්තිසා දෙව්ලොවට සමාන කර ඇති බව ය .
මල්ලව රාජ්‍ය=
මල්ලව දේශය ද ප්‍රශස්ත සමූහාණ්ඩු පාලනයක් පැවති රාජ්‍යයක් වශයෙන් දැක්විය හැක .කෝසලයට නැගෙනහිරින්ද හා වජ්ජි රාජ්‍යය ට බටහිරින් මල්ලව දේශීය පිහිටා තිබුණි. ගෝත්‍ර නවයකින් යුත් ගණ තන්ත්‍ර පාලනයක් පැවති අතර නිරයවලි නැමැති ජෛන ග්‍රන්ථයේ සඳහන් වේ. හෙතෙම මල්ලව රජදරුවන් වාසෙට්ඨ ගෝත්‍රය. මල්ලව රාජ්‍ය කොටස් දෙකින් සමන්විත වූ අතර එක් කොටසක් කුසිනාරාමය පාවර ග්‍රාමය වශයෙන්ද සඳහන් වේ. කුසිනාරාවෙහි නිතර නිතර සොර බිය තිබූ බව ත්‍රිපිටක පොත් වල සඳහන් වේ .අනු බිය , උරුවෙල, කප්ප බෝග , මල්ලව රාජ්‍යයේ වෙනත් ප්‍රධාන රාජ්‍ය වේ . එමෙන් ම ආනන්ද ,අනුරුද්ධ, කිම්බිල දේවදත්ත හා උපාලි කපුවා යන පිරිස අනුපිය අඹ වනයෙහි බුදුරජුන්ගෙන් පැවිද්ද ලැබූ වෙති . බුදුහිමි අවසාන දානය පාවානුවර චුන්දකර්මාර පුත්‍ර ගේ නිවසේ දී වළඳා ඇත. තවද කුක්කුස රජතුමා රන්වන් වස්ත්‍ර දෙකක් පූජා කළ අතර එය බුදුරදුන් ලැබූ අවසාන සිවුරු පූජාව ද වේ . ඉහත සඳහන් සියලු සාධකයන්ගෙන් රාජාණ්ඩු හා සමූහාණ්ඩු පිළිබඳ රාජ්‍ය පිළිබඳව මනා අවබෝධයක් ලබාගත හැකිය .
D M S කවිදු අංජුල