කතාසරිත්සාගරය හා එහි අන්තර්ගතය.
සංස්කෘත සාහිත්‍ය රත්නාකරයෙන් ජනිත වුණු කාව්‍ය නිර්මාණ රත්නයන් අතුරෙන් කතාසරිත්සාගරය වනාහී අසදෘශ කාව්‍ය රත්නයක් සේ සැළකීම සර්ව සාධාරණය. පශ්චාත් කාලීන කාව්‍ය නිර්මාණ විෂයෙහි රාමායණ මහාභාරත උභය වීර කාව්‍ය යම්සේ බලපා ඇත් ද එමෙන්ම ගුණාඪ්‍යගේ බෘහත් කථාව ද පශ්චාත් කථා කලාවේ සාරඵල ජනිත කිරීමට මහෝපකාරී වී තිබේ. සෝමදේවයන්ගේ කතාසරිත්සාගරය ද තත් බෘහත් කතාව මූළ පාදක කොට ගෙන රචනා කරන ලද්දකි. මේහෙයින් කතාසරිත්සාගරය පිළිබඳ තොරතුරු පිරික්සීමේ දී බෘහත් කතාව පිළිබඳ කරුණු කාරණා අවබෝධ කර ගැනීම ඉතා අගනේය.
අද්‍යතනයෙහි බෘහත් කතාව විරාජමාන නොවුණ ද එය ගුරු තැන්හි තබාගෙන රචනා කරන ලද පශ්චාත් කාලීන ග්‍රන්ථ තුළින් බෘහත් කතාව කවරාකාරයේ එකක්ද යන්න චීත්‍රණය කරගත හැකිය.
සංස්කෘත සාහිත්‍යයෙහි ආදි කාව්‍යය වූ රාමායණයෙහි උපත මෙන්ම ගුණ්‍යඪ්‍යගේ බෘහත් කතාවේ උපත ද චිත්තාහ්ලාදනීය එකකි. භුවනත්‍රයෙහි ඇති සියලු පර්වත රාජයින්ට මුදුන් මල්කඩ බඳු හිමවත් මහා පර්වත රාජයන්ට දාව ත්‍රිභුවන මාතෘ භවනීතොමෝ පාර්වතී ලෙස උපත ලැබුවාය. මෙහි ශ්වේත වර්ණවත් කෛලාශ නම් ගිරි කූටයක් වේ. එහි සකළ ලෝ නායක වූ මහේෂ්වරයාණන්ගේ සුන්දරාලය වේ. සොඳුරු කෛලාශ කුල මත විසුම් ලත් මෙහෙසුරු තෙම හිමවත් දියණිය වූ පාර්වතිය ට පෙම් බැඳ ඔවුනොවුන් ප්‍රේමයෙන් මනදොළ පූරණය කරමින් සිටී. මෙසේ ප්‍රේමාබද්ධව ඔවුන් දෙදෙනා එක් මනරම් සෙවනැල්ලක සුව පහස විඳිමින් සිටි මොහොතක පාර්වතිය තම හිමි සඳ අමතා කතාවක් තෙපලන ලෙද අයැදීය. මෙවදන් ඇසූ මෙහෙසුරු තෙම නුඹ නොදන්නා සසර අතීත වර්තමාන හා අනාගත අපූර්ව කතාවක් නොමැතැයි පැවසුව ද පාර්වතිය එය නොඉවසා කෙසේ හෝ අපූර්ව කතාවක් තෙපලන ලෙස පෙරැත්ත කරන්නට වූවාය. පෙම්වතියගේ අයැදුම බැහැරලිය නොහැකි තන්හි මෙහෙසුරු එක් රස කතාවක් කියන්නට සූදානම් විය. මා වෙනුවෙන් කියන මෙම කතාව කිසිවෙකු විසින් නොඇසිය යුතු යැයි පාර්වතී තොමෝ කතාන්දරය ඇසෙන තෙක් මානයට කිසිදු කෙනෙකුට නොපැමිණීම සඳහා නන්දි නම් මුරකරුවෙකු පත්කරන ලදී.
සිය පෙම්වතියගේ අණගත් මෙහෙසුරු තෙම සිත්කළු තුරුවඳුලකට ඇතුළු වී පාර්වතියට පමණක් ඇසෙන සේ සිහින් ස්වරයෙන් කතාව කීමට පටන් ගත්තේය. මෙම මොහොතෙහි මෙහෙසුරුගේ සම්භක්ත සෙවකයෙකු වූ පුෂ්පදන්ත හට ස්වකීය දේව රාජයා අබිමුව සැළකළ යුතු විශේෂ පුවතක් විය. මෙහෙසුරු සොයා පැමිණි පුෂ්පදන්තයන් තුරු වඳුල සමීපයෙහි දී නන්දීන් විසින් ඔහුව වළක්වාලන ලදී. පෙර කිසිදු දිනෙක තම ගමන නොනැවත්තූ නන්දී මා වළකාලනු ලබනුයේ කවර හේතුවක් නිසාදැයි චිත්ත වික්‍ෂෝපයට පත්විය. එහෙයින් ඔහුටත් හොරෙන් තුරු වඳුලට ඇතුළු වෙන්නෙමියි සිතාගත් පුෂ්පදන්ත අදෘෂ්‍යමාන ශරීරයකින් එහි පිවිස හොර රහසේම කතාන්දරය අසා ගත්තේය. මෙහෙසුරු මුවින් නිපන් මෙම චිත්තානන්දකර කතාව සිත්හි දරාගත් පුෂ්පදන්තයන් තම බිරිඳ වූ ජායාව කරා දිව ගොස් කාහටවත් නොකියන පොරොන්දුවෙන් ඕ හට සැළ කළේය. ඒ ඇසූ ජායා වහා පාර්වතිය කරා දිව ගොස් මම අපූර්ව කතාවක් දැන ගත්තෙමියි සකළ කතාවම පාර්වතී දේවිය හට විස්තර කොට කීවාය. මේ ඇසීමෙන් තම ස්වාමියා කෙරෙහි විරසක වූ උමයංගනා දේවී තොමෝ සිය පෙම්වතාට ඔබ අලුත් අපූර්ව කතාවක් සේ මා හට සැළ කර ඇත්තේ ඉතා පරණ කතාවකි. මේ කතාව මේ දැන් මට ජායා විසින් සැළ කරන ලද යැයි යනුවෙන් පාර්වතිය අවඥා සහගතව ප්‍රකාශ කළාය.
දිවැස යොමා බැලූ මෙහෙසුරුට තමා පාර්වතියට සැලකළ මොහොතෙහි පුෂ්පදන්තයන් හොරෙන් අසා තම භාර්යාවට සැළකළ බව පෙනී ගියේය. පුවත්දත් මෙහෙසුරු සැබෑ තතු පාර්වතියට හෙළි කළේය. පාර්වතිය මෙම කතාව හොර රහසෙන් අසා තම අඹුවට අලුත් කතාවක් හැටියට කියූ වරදට නුඹ මෙතැන් පටන් නරයෙකු වන්නේය. ඉන් පසු නරයෙකු වී හොර රහසේ නොව එළිපිටම නරයන් ඉදිරියේ ප්‍රකාශ කරන්නේ යැයි ඔහුට ශාප කළාය. ඇයගේ මෙම ශාපය අසා සිටි පුෂ්පදන්තයන්ගේ සම්භක්ත මිත්‍රයෙකු වූ මාල්‍යවාන් ඔහුට සමාව දෙන සේ අයදින ලදී. එහෙත් උදහස ඔහුටත් ප්‍රකට කළ පාර්වතිය නුඹ ද ඹබේ මිතුරා සේ නරයෙකු වී එම කතා පුවත ප්‍රකට කර හරින්නේ යැයි ඔහුට ද ශාප කළේය.
ශාපයෙන් පීඩිත වූ සුරදූත දෙපල පාර්වතිය ඉදිරියෙහි වැඳ වැටී අපගේ ශාපය කෙළවර වනුයේ කවදාද යැයි ප්‍රශ්න කළ පුෂ්පදන්ත මනුලොව නරයෙකු වී ඉපිද මෙම කතාව කාණභූති නම් තවුසාහට ප්‍රකාශ කරන්නේය. පුෂ්පදන්තයන් මෙම කතාව කාණභූතිට ප්‍රකාශ කළ කල්හි ශාපය කෙළවර කොට සුර දූතයෙකු වන්නේය. ගුණාඪ්‍ය නමින් නරලොව උපන් මාල්‍යවාන් මෙම කතාව කාණභූතිගෙන් අසා දැනගන්නේය. ඉක්බිති මුළු ලොවම ප්‍රචාර කරන්නේ යැයි පාර්වතී පැවසීය.මිනිස් ආත්මය ලද පුෂ්පදන්ත තෙමේ වරරුචි කාත්‍යායන යන අපර නාමයන්ගෙන් ප්‍රකට විය. ඔහු වින්ධ්‍යා වනාන්තරය තරණය කරනුයේ නිග්‍රෝධ මූළයෙහි තපස් රකිනා සියගණන් පිසාච ශිෂ්‍ය ගණයාගෙන් පිරිවරණ ලද කාණභූති තවුසා වෙත එළඹියේය. උග්‍ර තපෝ තේජස් ඇති කාණභූති කෙරෙහි ජනිත වූ ප්‍රසාද ඇති කාත්‍යායනයන්තමා උගත් සියලු කතාන්දරය හෙළි කරන ලදී. පාර්වතියගේ නියමය අනුව කාණභූති කරා පැමිණි ගුණාඪ්‍යට මෙම කතාව කියා දුන්නේය. තමාගේ මාතෘ භාෂාවෙන් වන පොත් කරගත් ගුණාඪ්‍ය පුරා සත් වර්ෂයක් සිටි අඩියේම සිට ශ්ලෝක සත් ලක්‍ෂයකින් යුක්ත මහා කාව්‍යයකට නැඟීය. සත් වසරක් පුරාවට ලියන ලද මෙම මහා කාව්‍යය විද්‍යාධරයින් විසින් පැහැර ගනිතියි සිතූ ගුණාඪ්‍ය තම රුධිරයෙන් කොල වල ලිවීය. ස්වකීය රුධිරයෙන් රචිත මෙයට බෘහත් කතාව යන නම තැබීය.
චමත්කාරජනක මෙම කතාව ජගත් පූජිත කිරීම පිළිබඳ සිත් වූ ගුණඪ්‍ය හට අන්තේවාසිකයන් දෙදෙනෙකු වූ ගුණ නුවණින් ආඪ්‍ය වූ ගුණ දේව, නන්දි දේව ලවා සකළ පූජිත කීර්ති ධර සාතවාහන රජුට පිළිගන්වන ලදී. ශ්ලෝක සත් ලක්‍ෂයකින් යුක්ත වුව ද පිසාච භාෂාවෙන් රචනා කර ඇති හෙයින් රජුගේ කන වැකෙත්ම රජු ප්‍රතික්‍ෂේප කරන ලදී. සිදුවූ පුවත පිළිබඳ තොරතුරු ඇසීමෙන් කළකිරුණු ගුණාඪ්‍ය යාබද වනාන්තරයක ගින්නක් දල්වා ග්ලෝක සත් ලක්‍ෂය කොලයෙන් කොලය ගෙන ශබ්ද නගා කියවා එකිනෙක ගින්නට දමන ලදී. ගුණ දේව හා නන්දි දේව පමණක් නොව වනවාසි සියලු සිවුපාවෝ මෙම ඛේදවාචකය දෙස කඳුළු පිරි දෙනෙතින් කුසට අහරක් නොගෙනම බලා සිටියහ. ප්‍රතිෂ්ඨානපුර නිවැසි සාතවාහන රජු ලේ මදි කමින් රෝගාතුර විය. රජු පෝෂ්‍යදායී බවින් තොර මාංශවර්ග ආහාරයට ගැනීමෙන් මෙම තත්වය උදා වූ බව වෛද්‍යවරු ප්‍රකාශ කළහ. රජ ගෙදරට මස් සපයන දඩයක්කාරයින්ට තර්ජනය කළ රජුට අසන්න ලැබුණේ වනයෙහි ගිනි ගොඩක් ගසා සුමධුරව ගයා කොලෙන් කොලේ ගිනි ගොඩට දමන බවත් එම කතාන්දරයෙහි සුමධුර බව නිසා සිවුපාවුන් ආහාර නොගෙනම සිටින හෙයින් කෙට්ටුව පසුවන බවයි.
මෙම අපූර්ව සිදුවීම ඇසූ රජු වහා මෙම තවුසා බැලීමට පිටත් විය. වනයට පිවිස රජුට සිවුපා පර්ෂද් මධ්‍යයෙහි සිටි තවුසා දක්නට ලැබුණි. තවුසාට ප්‍රණාමාජංලී කළ රජු මෙය ගිනි නොතබන ලෙස අයැද සිටියේය. මේ මොහොත වන විට ශ්ලෝක හය ලක්‍ෂයක් දවා ඇත. ඉතිරිව ඇත්තේ ශ්ලෝක ලක්‍ෂයක් පමණි. රජුට එය පිළිගන්නා ලෙසද ගිනි තබන ලද පද්‍යයන්හි සඳහන් තොරතුරු තම ශිෂ්‍ය දෙදෙනාගෙන් අසා දැන ගත හැකි බව ගුණාඪ්‍යයෝ පැවසූහ. ප්‍රතිෂ්ඨාන පුරයට පැමිණි රජු ගුණදේවගේ හා නන්දිදේවගේ උපකාරීත්වයෙන් බෘහත් කතාවේ ප්‍රථම කාණ්ඩය වූ කථා පීඨය සංස්කෘත බසින් සකස් කළේය. පසු කාලීනව සකු භාෂාවෙන් නිම කරන ලද මෙම මහානීය ග්‍රන්ථය ලෝක පූජිත විය.
මෙසේ නිර්මිත බෘහත් කතාවෙන් උදාරත්වය පශ්චාත් කාලීන ජ්‍යෙෂ්ඨ කවීන් කිහිපදෙනෙකුම තම ග්‍රන්ථයන්හි සඳහන් කරන තොරතුරු මෙහිලා ඉතා වටී. දණ්ඩීන් ආචාර්යවරයා කාව්‍යාදර්ශයේහි සඳහනක් දක්වයි.
“කථාහි සර්වභාෂාභිඃ සංස්කෘතෙන ච බධ්‍යතේ භූතමාෂාමයීං ප්‍රාහු රද්භූතාර්ත්‍ථාං වෘහත් කථාම්”
ශ්‍රේෂඨ ගද්‍ය කාව්‍ය ද්වයක් රචිත බාණ භට්ටයන් ද තම බෘහත් කතාව හා වාසදත්තාව වැනි අතිද්වයී කතා දෙකක් ඇති කල්හි කාදම්බරිය රචනා කරන බව පවසයි.
“අලබ්ධ වෛදග්ධ්‍ය විලාස මුග්ධයා ධියා නිබන්ධේය මතිද්වයී කථා”
තවද සුබන්ධුගේ වාසවදත්තාවෙහි ද බෘහත් කතාව පිළිබඳ තොරතුරු සඳහන් වේ. ශ්‍රේෂ්ඨ විදග්ධ පර්ෂද්හි පූජ්‍යත්වයට පත් බෘහත් කතාව ගුරු තරන්හි තබාගෙන පසු කාලීනව රචනා කරන ලද ග්‍රන්ථ කිහිපයකි.
- බුධස්වාමීන්ගේ බෘහත්කතා ශ්ලෝක සංග්‍රහාය
- ක්‍ෂේමේන්ද්‍රගේ බෘහත් කතා මඤ්ජරිය
- සෝම දේවයන්ගේ කතාසරිත්සාගරය
පූර්වවෝක්ත ග්‍රන්ථයන් අතරින් ක්‍ෂේමේන්ද්‍රයන්ගේ බෘහත් කතාමඤ්ජරිය හා සෝමදේව භට්ටයන්ගේ කතාසරිත්සාගරය යන කාව්‍යද්වය කාශ්මීරයෙහි නිපන් කාව්‍යද්වයකි.
හිමාල පර්වත රාජයාගේ මස්තකයෙන් සමාරම්භකොටගෙන මහා සාගරය වැළඳ ගන්නා පඤ්ච මහා ගංඟාවන්ගේ ජල ප්‍රවාහයෙන් පරිපෝෂිත වූ මහා සාගරය ලෙසින් ප්‍රේම ගීතයෙන් පාර්වතීගේ හද අරණේ සිතුවිලි මල්දම් විකසිත කිරීමේ යෙදුණු මෙහෙසුරුගේ මුවින් ගිලිහී කාණභූති, පුෂ්පදන්ත, ගුණාඪ්‍ය, සාතවාහන, සෝමදේව යන පඤ්ච මා කවීන්ගෙන් විභූෂණය වී මහා කතා සරිත්සාගරයක් බවට පත්වූ හෙයින් මේ කතාසරිත්සාගරය නම් විය. ප්‍රකෘති ලොව විසූ භූත දෛත්‍ය දානව සුරාසුර අප්සරා ගාන්ධර්ව ගුප්සක කින්නර කුම්බාණ්ඩ කුෂ්මාණ්ඩ නාග යක්‍ෂ රාක්‍ෂ පිසාච සිද්ධ විද්‍යාධර වේතාල ආදී සත්ව කොටස්වල පැවති ජවනිකා වීර රසයෙනුත් ප්‍රේම රසයෙනුත් රසාලිත්ත කොට නිර්මිත කතාසරිත්සාගරය අන්වර්ත නාමයෙන්ම මහා සමුද්‍රයක් සේ දැකිය හැකිය.
“ප්‍රණම්‍ය වාචං නිඃශේෂ පදාර්ථෝද්ද්‍යොතදීපිකාං වෘහත් කථායාඃ සාරස්‍ය සංග්‍රහං රචයාම්‍යහං”
ග්‍රන්ථාරම්භයෙහිදීම පැහැදිළි කරන පරිදි කතාසරිත්සාගරය වනාහී බෘහත් කතා සාරසංග්‍රහයක් බව පැහැදිළිය. මෙහි නිර්මාණය කර ඇත්තේ සෝමදේව නැමැත්තෙකු බව ග්‍රන්ථසමාප්තියේහිදීම කතුවරයාම පැහැදිලි කර දෙනු ලබයි.
“ශ්‍රේෂ්ඨ බ්‍රාහ්මණයන්ගෙන් විභූෂිත ශ්‍රී රාමගේ පුත්‍ර ශ්‍රී සෝමදේව භට්ට විසින් නානා කතාරූපී අමෘතයෙන් පිරුණු බෘහත් කතාවේ සාරය සංග්‍රහ කරන ලදී.” මොහු වනාහී කාශ්මීර දේශවාසී ශ්‍රී රාමගේ පුත්‍රයෙකු බව ද පැහැදිළිය. මෙහෙසුරු පාර්වතීගේ චිත්තාහ්ලාදනය පිණිස බෘහත් කතාව ඉදිරිපත් කළාක් මෙන්ම සෝමදේවභට්ටයන් ද කතාසරිත්සාගරය ඉදිරිපත් කිරීමේ අභිප්‍රාය ද ග්‍රන්ථ සමාප්තියෙහිදී පෙන්වාදෙන ලදී. ඒ අනුව කාශ්මීර දේශාධිපති අනන්ත නම් රජුගේ භාර්යාව වූ ත්‍රීගර්ත දේශාධිපති ශ්‍රීමත් ඉන්දුගේ දියණිය වූද කලශගේ මව වූ ද සූර්යවතියගේ ක්‍ෂණික මන රංජනය උදෙසා කරන ලද බව දක්වනු ලබයි.
සෝමදේව භට්ටයන් විසින් මෙය ක්‍රි:ව: 1063 හා 1081 අතර කාල වකවානුවේ රචනා කරන්නට ඇති බව උගතුන් විසින් පොදුවේ පිළිගනු ලබන කාරණයකි. එනමුදු කතාසරිත්සාගරය ඉංග්‍රීසියට පර්වර්තනය කළ භගඵග ඡැබ‘ැර ශූරීන්ගේ ග්‍රන්ථය සඳහා විචාර පූර්වක ප්‍රස්ථාවනාවක් රචනා කරන ලද ණසජය්රා ඔැපචකැ නම් ශාස්ත්‍රධරයා මෙය ක්‍රි:ව: 1070 දී පමණ සම්පාදනය කරන ලද්දක් බව දක්වයි . ග්‍රන්ථ නාමයට අනුකූලව ග්‍රන්ථයෙහි අන්තර්ගතය ඉදිරිපත් කරන කතුවරයා සකළ ග්‍රන්ථයම ලම්බක 18 කින් හා තරංග 124 කින් සමූපේත කොට දක්වයි. මෙම තරංග 124 සඳහා ශ්ලෝක 21388 ක් පමණ මිඩංගු කරනු ලබයි. ලම්බක වශයෙන් 18 ක් වූ එහි අන්තර්ගතය කතා පීඨ නම් මූල රූපයෙහි දක්වන ලදී.
කථාපීඨ, කථාමුඛ, ලාවාණක, නරවාහනදත්ත, චතුර්දාරිකා, මදනමංචුකා, රත්නප්‍රභා, සූර්ය ප්‍රාභා, අලංකාරවතී, ශක්තියශා, වේලා, ශශාංකවතී. මදරාවතී, මහාභිෂේකවතී, පංච, සුරතමංජරී, පද්මාවතී හා විෂම ශීල නම් වෙයි.
සෝමදේවයන් තමා මෙම ග්‍රන්ථය කිරීමේදී අනුගමනය කරනු ලබන ක්‍රියා පිටිපාටිය මනාව දක්වයි. කතුවරයාගේ මූලික අභිප්‍රාය වී ඇත්තේ මුල් බෘහත් කතාවේ ආ පරිද්දෙන්ම තොරතුරු අන්තර්ගත කිරීමයි. නමුදු ඇතැම් තැන්හි දීර්ඝව පැවැති තොරතුරු සංක්‍ෂේපයෙන් දක්වන බව ද සඳහන් කරයි. තවද ඔහු ස්වකීය පාටවය විශද කිරීමේ අටියෙන් මෙය රචනා නොකරන බව ද පෙන්වා දෙයි.
“වේදග්ද්‍යාති ලෝභාය මමන ඒව අයං උද්‍යමඃ කිංතු නානා කථාශාලස්මෘති සෞකර්‍ය්‍ය සිද්ධයෙ”
කතුවරයාගේ මූලික අභිප්‍රාය සරළ බසින් ලිහිල් පද්‍යයෙන් පාඨක අවධානය හා රසඥතාවය ජනනය වන අයුරින් මිස කාව්‍යාලංකාරයන්ගෙන් ග්‍රහණ වූ රචනාවක් ඉදිරිපත් කිරීමක් නොවන බව පෙනෙයි. මේ පිළිබඳ විචාරයක යෙදෙන බෙරිඬේල් කීත් පවසනුයේ සෝමදේවයන් කෙතෙක් වෑයම් කළ ද ඔහුට ඒකීභූත කාව්‍යයක් නිපදවා ගැනීමට නොහැකි වූ බවයි. එය එසේ වුව ද කතාසරිත්සාගරයෙහි වාසනා ගුණය රඳා පවතිනුයේ එහි එන ආකර්ෂණීය වූත් උදාර වූත් එමෙන්ම සරළවූත් කතාන්දර බාහුල්‍ය නිසා බව ඔහු පෙන්වා දෙයි.
කතා සරිත්සාගරය වනාහි අන්වර්ත නාමයෙන්ම අනල්ප වූ කථා සම්භාරයකින් පරිපෝෂිත වූ සාගරයකි. මෙය පෙරපර දිග සියලු විද්වතුන් නොපිරිහෙලාම පිළිගනු ලබන්නකි. මෙය සක්සුදක් සේ පැහැදිළි වන අවස්ථාවකි කීත්ගේ විග්‍රහය, සෝමදේවයන්ට ඒකී භූත කෘතියක් නිපදා ගත නොහැකි බව ප්‍රකාශ කර ඔහු ආකර්ෂණීය වූත් සරළ වූත් අප්‍රගල්භ වූත් කතාන්දර විශාල ප්‍රමාණයක අන්තර්ගතය මත කතාසරිත්සාගරයෙහි වාසනා ගුණය රඳා පවතින බව ප්‍රකාශ කරයි.
තරංග 124 කින් හා ලම්බක 18 කින් බෙදා ඇති කතාසරිත්සාගරයෙහි සමස්ත කතා ප්‍රවාහය තුළම දැකිය හැකි මූලික කතා ඓක්‍ය වනුයේ විද්‍යාධරයන් පිළිබඳ කතාවන්ය. පාර්වතියගේ මනෝරංජනය උදෙසා කතා කීමේ යෙදෙන ශිව දෙවියන් පවසනුයේ දෙවියෝ සදා සැපසේ සිටින බවත් මිනිසුන් සදා දුකසේ සිටින බවත් එනිසා ඔහුන්ගේ චරිත කිසිදු අයුරකින් උසස් නොවන බවයි. එම නිසා දේව හා මිනිස් යන ස්වභාව දෙකින් මිශ්‍ර විද්‍යාධරයන්ගේ චරිත පිළිබඳ කියන බවයි. එනමුදු සමස්ත ග්‍රන්ථය දෙසම නෙත යොමු කිරීමෙන් පැහැඳිළි වන කරුණක් නම් එහි විවිධ විචිත්‍ර කතා බාහුල්‍යයකින් පිරී ඉතිරී ගොස් ඇති බවයි. මුළු කතා රාශිය තුළ දැකිය හැකි විවිධත්වය මෙසේ විභක්ත කොට හැකිය.
- පෘථිවිය හා දිව්‍ය ලෝකය පිළිබඳ වේදකාලීන කතා
- ලේ පානය කරන වේතාලයන්ගේ කතා
- සුන්දර කාව්‍යමය ප්‍රේම කතා
- දේවතා මිනිස් සම්බන්ධ යුද්ධ කතා
- සොරුන්, දූ කෙලින්නන්, ධූර්තයන්, වේශ්‍යාකාමීන්, කපටියන් ආදී පිළිබඳ කථා
ග්‍රන්ථයෙහි අන්තර්ගතය මූලිකවම දක්වන ලම්බකයන් පිළිබඳ එකිනෙකෙහි අන්තර්ගත කතා වස්තූන් පිළිබඳ විශේෂාවලෝකනය යොමු කිරීමෙන් සමස්ත කතා පරිපථය අවබෝධ කරගත හැකිය.
කථාපීඨ නම් වූ ලම්බකයෙහි තරංග 08කි. එහි කතාසරිත්සාගරයෙහි මූළ ග්‍රන්ථය බෘහත් කතාව ජනිත වීම පිළිබඳ ඓතිහාසික තොරතුරු වාර්තා කරයි. ශිව පාර්වතී සංවාදය, ශිව පාර්වතී දෙදෙනාගේ පූර්ව ජන්මයන්, පාර්වතිය ශිව ප්‍රකාශ කළ කතාව ඇසීම හේතුවෙන් පුෂ්පදන්ත හා මාල්‍යවාන්හට කරනු ලබන ශාපය පුෂ්පදන්ත වරරුචි ලෙසින් මනුලොව ඉපදීම, වරරුචිගේ ජන්ම කාතව, ව්‍යාසගේ කතාව, වර්ෂගේ කතාව, පාඨලීපුත්‍ර නගර නිර්මාණ කතාව, බ්‍රහ්මදත්ත රජුගේ කතාව, උපකෝශාගේ කතාව, පාණිනීගේ කතාව, වරරුචි නැවත දෙවිලොවට පැමිණීම, වරරුචිගේ විරාගය, යෝග නන්ද රජුගේ අන්තඃපුරයේ මියගිය මාළුවා සිනාසීම, ආදිත්‍යවර්මා රජු හා ශිව වර්මා මන්ත්‍රීගේ කතාව, මිත්‍රද්‍රෝහිකමේ ප්‍රතිඵල, වරරුචි හිමාලයට පිටවීම, චානක්‍යගේ කතාව, ශාක අනුභව කරන මුනිවරයෙකුගේ කතාව, ගුණාඪ්‍යගේ කතාව, මීයෙකුගෙන් ධනවත් වූ බ්‍රාහ්මනයකුගේ කතාව, සාමවේදය දත් අඥාන බ්‍රහ්මයකුගේ කතාව, උද්‍යානදේවිගේ කතාව, සාතවාහන රජුගේ කතාව, ශර්වවර්මාගේ කතාව, පුෂ්පදන්තගේ පූර්ව කතාව, ශිව රජුගේ කතාව, මාල්‍යවානගේ පූර්ව කතාව, මෙලෙසින් මූලික තේමාව හා බද්ධ වුණු කතා ගොන්නකින් ප්‍රථම ලම්බකය පිරී තිබේ.
කතාමුඛ නම් දෙවෙනි ලම්බකයෙහි අන්තර්ගත තරංග ප්‍රමාණය 06 කි. මෙහි මූලිකව ඉදිරිපත් කරනුයේ උදය රජුගේ චරිත වර්ණය පිළිබඳ කතාවයි. මීට අමතරව ප්‍රධාන කතාව හා බද්ධව ගලා යන සහස්‍රානික රජුගේ කතාව, මෘගාවතී බිසවගේ විවාහය පිළිබඳ කතාව, ශ්‍රී දන්ත හා මෘගාංකවතීගේ කතාව, චණ්ඩ මහා සේනගේ කතාව, ලෝහජංසගේ කතාව, වාසවදත්තා පැහැර ගෙන යෑම, ගෘහසේන හා දේවස්මිතාගේ කතාව, සිද්ධි කරීගේ කතාව, සමුද්‍රදත්ත සිටුවරයා හා ශක්තිමතීගේ කතාව, වත්ස රජුගේ කතාව, බාලවිනෂ්ටකගේ කතාව, රුරු සහ ප්‍රමද්වරාගේ කතාව බඳු කතා විශාල ප්‍රමාණයක් දැකගත හැකිය.
තෙවන ලාවාණක නම් ලම්බකයෙහි තරංග 06 කි. උදයන රජු විසින් පද්මාවතී දේවිය ලබා ගැනීම සම්බන්ධ කරුණු විස්තර කිරීම මෙහි මූලිකය. මීට අමතරව මූලික කතාව හා සමාකීර්ණ වූ නිපුණ වෛද්‍යවරයාගේ කතාව, ධූර්ත සාධුවරයාගේ කතාව, දේවසේන රජු උන්මාදීගේ කතාව, යඉල්ලක සිටුවරයාගේ කතාව, පුණ්‍යසේන රජුගේ කතාව, සුන්ද හා උපසුන්දරී කතාව, උදයන හා පද්මාවතී විවාහය, පුරූරව සහ ඌර්වශීගේ කතාව, විහිතසේන හා තේජෝවතීගේ කතාව, සොමප්‍රභා සහ ගුහසෙද්න ගේ කතාව, ඉන්ද්‍ර හා අහල්‍යාගේ කතාව, වත්සරාජ නැවත කොසඹෑවට පැමිණීමේ කතාව, ගොපල්ලන්ගේ කතාව, වීර විදූෂක බ්‍රාහ්මණයාගේ කතාව, දේවදාස වෛශ්‍යාවගේ කතාව, වත්සරාජගේ දිග් විජය පිළිබඳ කතාව, ඵලභූතිගේ කතාව, ගණපතිගේ කතාව, කාලරාත්‍රිගේ කතාව,
නරවාහන දන්තගේ උපත නම් වූ 04 වන ලම්බකයෙහි තරංග 03ක් අන්තර්ගතය. මෙහි නරවා දන්ත නම් කුමරුගේ උපත හා ඔහුගේ වාසනා මහිමය පිළිබඳ කතාවයි. එහිදී පාණ්ඩු රජුගේ කතාවත් දේවදත්ත රජු හා වේශ්‍යා බිරිඳගේ කතාව, පිංගලිකගේ ආත්ම කතාව, වත්සරාජගේ කතාව, ජීමූතවාහනගේ කතාව, කදෘ හා විනතා ගේ කතාව, වාසවදත්තාගේ සිහිනය, සිංහ වික්‍රම හා කලහකාරී බිරිඳ කතාව. වැනි අතුරු කතා බහා තිබේ.
චතුර්දාරිකා නම් 05 වන ලම්බකයෙහි තරංග 03 කි. මෙහි මුල් කතාවට බද්ධ නොවූ අතුරු කතා මාලාවකින් බද්ධ වේ. වත්සරාජගේ සභාවට ශක්තියෝගගේ පැමිණීම, කණකපූරි හා ශක්තිවේගගේ කතාව, ශිව මාධව ධූත–යන්ගේ කතාව, හරස්වාමිගේ කතාව, අශෝකදත්ත විවාහ කතාව, බින්දුමතීගේ කතාව, දේවදත්ත බමුණාගේ කතාව වැනි අපූර්ව අතුරු කතා රාශියකින් පරිමිත කොට තිබේ.
මදන මඤ්චුකා නම් වූ 06 වන ලම්බකයෙහි තරංග 08කි. මෙහි මූලික වශයෙන් දක්නට ලැබෙන්නේ නරවාහන දත්තයන්ගේ පළමු භාර්යාව වූ කාලිංග සේන පිළිබඳ විස්තරයන්ය. තවද කාලිංග දත්ත රජුගේ කතාව, සුරභිදත්තා අප්සරාවගේ කතාව, ධර්මත්ත රජුගේ කතාව, බ්‍රාහ්මණයන් සත් දෙනෙකුගේ කතාව, වික්‍රමසිංහ රජු බ්‍රාහ්මණයන් දෙදෙනෙකුගේ කතාව, රජ කුමරියන් සත් දෙනෙකු පිළිබඳ කතාව, තපස්වීවරයෙකුගේ කතාව, සුෂේණ රජ හා සුලෝචනාගේ කතාව, පිශාචයෙකු හා බ්‍රාහ්මණයෙකු පිළිබඳ කතාව, සෝමප්‍රභාගේ කතාව, කීර්තිසේන හා දේවසේනගේ කතාව, මදනවේග විද්‍යාධරයාගේ කතාව, තේජස්වතීගේ කතාව, හරිශර්මා බ්‍රාහ්මණයාගේ කතාව, උෂා හා අනිරුද්ධගේ කතාව, විෂ්ණු දත්ත හා ඔහුගේ සහචරයන් සත් දෙනාගේ කතාව, කදලිගර්භා ඍෂි කන්‍යාවගේ කතාව, නාපිතයා හා රජුගේ කතාව, නාගසේන රජුගේ කතාව, ගොවියෙකුගේ කතාව, විද්‍යුත්ද්‍යෝතා හා ශෘතසේන රජුගේ කතාව, උන්මාදිනී හා දේවසේනගේ කතාව, බකමූණා, මුගටියා, බල්ලා හා මීයෙකුගේ කතාව, ප්‍රසේනජිත් රජුගේ කතාව, වැනි අතුරු කතා බහාලන අතර රාජ්‍ය පාලනයෙහිදී ආවශ්‍යයික රාජනීති මාලාවක් ද මෙහි අන්තර්ගත කර තිබේ.
රත්නප්‍රභා නම් 07 වන ලම්බකයෙහි සිට දොළෙස් වන ශශාංකවතී නම් ලම්බකය තෙක් ඇති සියළු ලම්බකයන්හි විස්තර කෙරෙන සේ ඒකස්වරූපයෙන් ගලා යන එක එක කුමරියන් හා නරවාහන දන්ත රජු විනෝද වූ අයුරුය. රන්තප්‍රභා නම් 07 වන ලම්බකයේ තරංග 08කින් සංයුක්තය. එහි රත්නප්‍රභා කතාව හා බද්ධව සත්වශීලගේ කතාව, වික්‍රමතුංග රජුගේ කතාව, රත්නාධිපතිගේ කතාව, ශ්වේත රශ්මි ඇතුන්ගේ පූර්වජන්මය පිළිබඳ කතාව, නිශ්චය දන්ත හා අනුරාග පරාගගේ කතාව, වානර සෝමස්වාමීන්ගේ කතාව, මදනමාලා වෙසඟනගේ කතාව, ප්‍රපංච බුද්ධි භික්‍ෂුවගේ කතාව, ශෘඞිගභෘජ රාජ පුත්‍රයා හා රූපශිඛාගේ කතාව, විරූපශර්මා බ්‍රහ්මණයගේ කතාව, තරුණ චන්ද්‍රා වෛද්‍යවරයාගේ කතාව, නාගර්ජුනගේ කතාව, කර්පූරිකාවගේ කතාව, ඉන්දීවරසේන හා අනිච්ඡාසේනගේ කතාව, රාජ්‍යධර වඩවාගේ කතාව, වැනි අතුරු කතා විශාල ප්‍රමාණයක් දැකගත හැකිය.
සූර්ය ප්‍රභා නම් 08 වන ලම්බකයට අඳාළව තරංග 07 ක් අන්තර්ගෘහිතය. එහි සූර්ය ප්‍රභාගේ කතාවට අමතරව කාල බ්‍රාහ්මණයාගේ කතාව කලාවතීගේ කතාව ශරහානනා යෝගිනියගේ පරාක්‍රමය පිළිබඳ කතාව, ගුණශර්මාගේ කතාව, වැනි කතා මාලාවක් වෙයි.
අලංකාරවතී නම් 09 වැනි ලම්බකයට තරංග 06ක් අන්තර්ගතය. එහි අලංකාරවතියගේ කතාවට අමතරව රාම සීතගේ කතාව පෘථ්වීරූප රජ හා රූපලතා බිසවගේ කතාව, අශෝක මාලාවගේ කතාව, ස්ථුලභුජ විද්‍යාධරයාගේ කතාව, අනංග රතියගේ කතාව, කාර්පටික සිගන්නාගේ කතාව, ලබ්ධදත්ත සිගන්නාගේ කතාව, වීර ප්‍රලම්භ බාහු රජුගේ කතාව, දිව්‍ය පුරුෂයන් සිව් දෙනාගේ කතාව, සමුද්‍ර වෛශ්‍යාවගේ කතාව, බහුස්වර්ණ රජුගේ කතාව, අර්ථවර්මා හා යෝගවර්මා නම් වෙළෙදුන් දෙදෙනාගේ කතාව, මරභූතිගේ කතාව, චන්ද්‍රස්වාමි පුත්‍ර මහීනලගේ කතාව, චක්‍ර හා ඛඞ්ග නම් වෛශ්‍ය පුත්‍රයන් දෙදෙනාගේ කතාව, නලදමයන්ති කතාව, දැකිය හැකිය.
ශක්තියශා නම් 10 වන ලම්බකයෙහි තරංග 10ක් අන්තර්ගෘහිත වී තිබේ. මෙහි අනිකුත් තරංගයන්ට වඩා විශාල කථා ප්‍රමාණයක් දැකිය හැකිය. භද්‍රඝටගේ කතාව, ආලජාලගේ කතාව, වික්‍රමසිංහ හා කුමුදිකා වේශ්‍යාවගේ කතාව, චන්ද්‍ර ශ්‍රී හා ශීලහර වෙළෙදුන්ගේ කතාව, වජ්‍රසාර හා ඔහුගේ බිරිඳගේ කතාව, සංජීවක වෘෂභයාගේ හා පිංගලක සිංහයාගේ කතාව, උල ඉදිරූ වදුරාගේ කතාව, දමනක කරටක සංවාදය, දවුල සහ සිවලාගේ කතාව, කොකා හා කකුළුවාගේ කතාව, සිංහයා හා හාවාගේ කතාව, මන්දසර්පිනී නම් ලේඩියාගේ කතාව, මදෝත්කට සිංහයාගේ කතාව, කිරලදම්පතීගේ කතාව, ඉඳිබු හංස කතාව, ධර්මබුද්ධි හා දුෂ්ට බුද්ධි වෙළෙද දෙදෙනාගේ කතාව, ලුණු කෑ පුද්ගලයාගේ කතාව, මෝඩ තට්ටයාගේ කතාව, කුකුළා, ඉදිබුවා, මීයන්ගේ කතාව, නයා හා ගුරුලාගේ කතාව, ආදී මෙහි එන දෘෂ්ටාන්ත කතාවන් පඤ්ච තන්ත්‍රයෙහිද එන කතා වස්තූන් බව පැහැදිළිය.
වේලා නම් 11 වන ලම්බකයෙහි තරංග 02 කින් යුක්තය. එහි රුචිදේව හා පෝතකගේ කතාව, ව්‍යාපාරිකයා හා වේලාගේ කතාව, වැනි කතා කීපයක් අන්තර්ගතය.
ශශාංකවතී නම් 12වන ලම්බකය කතාසරිත්සාගරයෙහි එන විශාලතම ලම්බකයයි. මෙය තරංග 36 කින් පමණ පරිමිතය. සිවලියාගේ කතාව,වාමදත්තගේ කතාව, මෘගාංකදත්තගේ කතාව, භද්‍රබාහු රජුගේ කතාව, ශෘතධීගේ කතාව, විනීතමණීගේ කතාව, දේවභූතිගේ කතාව, දාන, ශීල, ශාන්ති, වීර්ය, ප්‍රඥා, පාරමිතා කතාව, සෞදාමිණීගේ කතාව, ශංකදත්තගේ කතාව, මෙහි එන විශේෂ කතා මාලාවක් වනුයේ වේතාල විසිපස්දෙනාගේ කතාවයි. එහි,
- පළමු වේතාල - පද්මාවතීගේ කතාව
- දෙවන වේතාල - බ්‍රාහ්මණයන් දෙදෙනාගේ කතාව
- තෙවන වේතාල - ගිරවා හා මයිනන් දෙදෙනාගේ කතාව
- සිව්වන වේතාල - වීරවරගේ කතාව
- පස්වන වේතාල - සෝමප්‍රභාගේ කතාව
- සයවන වේතාල - රජක කන්‍යාවගේ කතාව
- සත්වන වේතාල - සත්වශීලගේ කතාව
- අටවන වේතාල - චතුර පුරුෂයන් තිදෙනාගේ කතාව
- නවවන වේතාල - අනංග රතී රජ කුමරියගේ කතාව
- දහවන වේතාල - මදනසේනගේ කතව
- එකොළොස්වන වේතාල - ධර්මධ්වජ රජුගේ කතාව
- දොළොස්වන වේතාල - යශඃකේතුගේ කතාව
- තෙළෙස්වන වේතාල - හරිස්වාමි බ්‍රාහ්මණයාගේ කතාව
- තුදුස්වන වේතාල - වෙළෙද දියණියගේ කතාව
- පසොළොස්වන වේතාල - ශශිප්‍රභාගේ කතාව
- සොළොස්වන වේතාල - ජීමුතවාහනගේ කතාව
- දාහත්වන වේතාල - උන්මාදිණීගේ කතාව
- අටළොස්වන වේතාල - බ්‍රාහ්මණ කුමාරයාගේ කතාව
- දහනවවන වේතාල - චන්ද්‍රස්වාමිගෛ් කතාව
- විසිවන වේතාල - රජු හා බ්‍රාහ්මණ පුත්‍රයාගේ කතාව
- විසිඑක්වන වේතාල - අනංග මඤ්ජරී හා මණිවර්මාගේ කතාව
- විසිදෙවන වේතාල - බ්‍රාහ්මණ සහෝදරයන් සිව් දෙනාගේ කතාව
- විසිතුන්වන වේතාල - අනුන්ගේ ශරීරයට ප්‍රවිෂ්ට වන තපස්වීවරයන්ගේ කතාව
- සූවිසිවන වේතාල - එක්තරා අද්භූත කතාවක්
- විසිපස්වන වේතාල - ශාන්ති ශීල භික්‍ෂුවගේ කතාව
වැනි අපූර්වතම කතා ගොන්නකින් සමාකීර්ණය. දහතුන්වන මදිරාවතී නම් ලම්බකයේ සිට 18 වන විශමශීලී නම් ලම්බක 06 හි අන්තර්ගත වනුයේ නරවාහන දත්ත රජුගේ රණකාමී ක්‍රියා කලාපයන් යුධ ජයග්‍රහාණයන් හා විද්‍යාධර පතීත්වය ලබා ගැනීම පිළිබඳ කරුණු කාරණාය.මේහෙයින් ඒ පිළිබඳ දැඩි විස්තරයක අවශ්‍යතාවක් පැන නොනැගේ.
සෝමදේවයන්ගේ කතාසරිත්සාගරය පිළිබඳ පුළුල් වූ දෘෂ්ටි කෝණයකින් බැලිය යුත්තකි. එසේ බලන කල්හි ඔහුට අනන්‍ය සාධාරණ කතා කීමේ අපූර්ව ආශ්චර්යයක් පැවතියේ යැයි අවබෝධ කර ගත හැකිය. සමස්තයක් වශයෙන් සෝමදේවයන් කථා දැක්වීමේ න්‍යාය වනුයේ ප්‍රධාන කථා අතරට අතුරු කථා බහාලීමයි. එමෙන්ම විවිධ දෘෂ්ටාන්ත කතාවන් ද උපදේශාත්මක කොටස් ද ග්‍රන්ථය තුළට ඇතුළත් කොට තිබේ. මේහෙයින් කතාසරිත්සාගරය වනාහී අන්වර්ථ නාමයෙන්ම කතාවන්ගේ සාගරයක් බව සක් සුදක් සේ පැහැදිළිය.
ආශ්‍රිත ග්‍රන්ථ නාමාවලිය.
- කරුනාරත්න ඬේවිඞ්, කථාසරිත් සාගරය, ඇම්, ඩී, ගුණසේන සහ සමාගම, කොළඹ11, 1958
- තිලකසිරි, ජයදේව - සංස්කෘත කාව්‍ය සාහිත්‍ය, එස්, ගොඩගේ සහ සහෝදරයෝ, කොළඹ10, 2007(දෙවන)
- පඤ්ඤාලෝක හිමි, පොල්වතතේ - සංස්කෘත ග්‍රන්ථවංශය,විජය යන්ත්‍රාලය අම්බලංගොඩ, 1957(දෙවන)
- පේමරතන හිමි , වැලිවිටියේ, කාව්‍යාදශ–ය, සමයවර්ධන පොත්හල, කොළඹ10, 2001, 01-38 පද්‍ය.
- බෙරිඬේල් ඒ කීත්, - සංස්කෘත සාහිත්‍ය ඉතිහාසය, ඇම්, ඩී, ගුණසේන සහ සමාගම, කොළඹ11, 1965(පළමු)
- බෙරිඬේල් කීත්, ඒ - සංස්කෘත කාව්‍ය සාහිත්‍යය, සමයවර්ධන පොත්හල, කොළඹ 10, 2011(දෙවන)
- විජේසිංහ, එස්, ඒ, ජී - සංස්කෘත සාහිත්‍ය විමර්ශන, සමයවර්ධන පොත්හල, කොළඹ10, 2009(පළමු)
- සෙනෙවිරත්න, නාගොඩ , කාදම්බරිය, සමයවර්ධන පොත්හල, කොළඹ 10, 1996, 20පද්‍ය.
- සේනානායක, ජී, එස්, බී, - සංස්කෘත සාහිත්‍යය, ඇම්, ඩී, ගුණසේන සහ සමාගම, කොළඹ11, 1960(දෙවන)
- Mohanlal ( editor) Encyclopaedia of Indian literature ,sahitya academy ,New Delhi, 1991
- Durgaprasad, Kathasaritsagara, The Nirnaya sagara press, Bombay1889,12
