බුද්ධ චරිත මහා කාව්‍ය.
බුද්ධ චරිත මහා කාව්‍ය කීත් වින්ටර්නිට්ස් හා හුල්ට්ස් ආදී වියත්තු බුද්ධ චරිතයට පෙර සෞන්දරනන්ද කාව්‍ය රචනා කළ බවත් ඊට පසුකාලීනව බුද්ධචරිතය රචනා කරන්නටත් ඇතැයි විශ්වාස කරති. එනමුදු අශ්වඝෝෂයන්ගේ කාව්‍ය කරණයේ පරිණිත බවත් චමත්කාරයත් රඳා පවතිනුයේ සෞන්දරනන්ද කාව්‍යයෙහි. මෙහෙයින් බොහෝ විද්වත් මතය නම් බුද්ධ චරිතය සෞන්දර නන්දයට වඩා පූර්වතර බවය.
තථාගත සම්මා සම්බුදු රජාණන් වහන්සේගේ අපදානය පද්‍යානුසාරයෙන් වර්ණනා කිරීමේ අටියෙන් මෙම ග්‍රන්ථය රචනා කර ඇති වගට එහි නාමානු සාරයෙන්ම අවබෝධ කරගත හැකිය.
මහාකවි අශ්වඝෝෂයන් විසින් රචනා කරන බුද්ධ චරිතය ක්‍රිස්තු වර්ෂ 414 ටත් 421 ටත් අතර කාලයෙහි ධර්ම රක්‍ෂිත නම් භික්‍ෂුවක් විසින් චීන භාෂාවට පරිවර්තනය කරන ලදී. පරිවර්තිත එම ග්‍රන්ථය සර්ග විසි අටකින් (28) උපයුක්තය. එහි සම්‍යග් සම්බුදුන්ගේ උත්පත්තියෙහි පටන් සම්බුද්ධ පරිනිර්වාණය තෙක් තොරතුරු අන්තර්ගත වේ.
මේ බව ඉත්සිංද දැන සිටි බව ඔහුගේ වාර්තාවෙන් සනාථ වේ. “මෙම විශාල කෘතිය තුළින් බෝසතුන් රජමාළිගාවේ සිටි අවධියේ සිට බුද්ධ පරිනිර්වාණය දක්වා සිදුවූ සියලුම සිද්ධීන් ඇතුළත් බුදු සිරිත විස්තර වේ. මෙම ග්‍රන්ථය භාරතයේ ප්‍රදේශ 5 ක සහ දකුණු මුහුදු කර රටවල් වන සුමත්‍රා ජාවා හා ඒ අවට රටවල් වල වැඩියෙන් කියවනු හෝ ගයනු ලැබේ. අශ්වඝොෂයෙන් වචන කීපයකින් විවිධ අර්ථ හා අදහස් ඉදිරිපත් කරති. මෙයින් පාඨකයාගේ සිත කුල්මත් වන අතර පාඨකයා කිසි විටෙක වෙහෙසට පත් නොවේ”.
චීනයෙහි මතු නොව තිබ්බතිය භාෂාවටද පරිවර්තනය කරන ලද ග්‍රන්ථයෙහි සර්ග විසි අටකි. එනමුදු සංස්කෘතයෙන් පවතිනුයේ සර්ග දහ හතක් පමණි. එය බරණැස ධර්මචක්‍ර සූත්‍ර දේශනාවෙන් අවසන් වේ. අසම්පූර්ණ කොටසක් සේ පෙනෙන මෙම සර්ගයෙහි (14) මුල් කොටසත් අශ්ව ඝෝෂ විසින් විරචිත යැයි සලකණු ලැබේ. 14 වන සර්ගයෙහි අග කොටසත් 15 වන 16 වන 17 වන සර්‍ගයන් ක්‍රිස්තු වර්ෂ 1830 දී නේපාල ජාතික පඬිවරයෙකු විසින් සංග්‍රහ කරන ලදි. ඔහු එසේ කරන ලද්දේ බුද්ධ චරිතයේ සම්පූර්ණ අත් පිටපතක් නොවූ නිසා යැයි ඔහුම පවසා සිටී.
දැනට සංස්කෘතයෙන් පවතින සර්ග දහ හතෙන් අශ්වඝෝෂයන්ගේ සේ පිළිගන්නා සර්ග දහ තුනෙහි අන්තර්ගතය පහත පරිදි දක්වාලිය හැකිය.
ප්‍රථම සර්‍ගය බුද්ධ ජන්ම විෂයකය. එහි සුද්ධෝදන රජ හා මායාදේවී පිළිබඳ වර්ණනාවක්ද වේ. දෙවන සර්ගයෙන් රාහුල කුමාරයාගේ උප්පත්තිය තෙක් බුද්ධ චරිතය විස්තර කෙරේ. ජාති ජරා ව්‍යාධි මෘත පුරුෂයන් දුටු කුමාරයාගේ සංවේග උප්පත්තිය විස්තර කෙරේ. හතර වැන්නෙහි රාජකුමාරයාගේ පඤ්`චකාම විෂයෙහි ප්‍රමුඛත්වය නිර්දේශීතය. රාජකුමාරයාගේ අභිනිෂ්ක්‍රමණය පස්වන සර්ගයෙන් වර්ණිතය. ඡන්දයන් කපිල වස්තුවට නැවත ඒම හයවැන්නෙන්ද හත්වෙනි සර්ගයෙන් තපෝවන ප්‍රවේශය නිරූපණය කෙරේ. අටවන සර්ගයෙහි අන්තඃපුර ස්ත්‍රීන්ගේ විලාප වර්ණනාවය. නවවන සර්ගයෙහි කුමාරාන්වේෂණයද දහවන සර්ගයෙහි ශ්‍රේණ්‍ය මගධ රජු හමුවද එකොළොස් වන සර්ගයෙන් කාම විහර්ගණයද දොළොස්වන සර්ගයෙහි අරාඩතාපයන් සාංඛ්‍ය දර්ශනය කීර්තනය කෙරේ. දහ තුන්වන සර්ගයෙහි මාර යුද්ධයෙන් ජය ගැනීම ඉතා විචිත්‍ර අයුරෙන් චිත්‍රණය කෙරේ.
අශ්වඝෝෂයන්ගේ නිර්මාණය සර්ග දහතුනකින් පරිමිත වුවද එය කාව්‍යත්මක ගුණයෙන් අනූනය. එහෙයින් කීත් “අශ්වඝෝෂගේ කාව්‍ය වූකලි අවශ්‍යයෙන්ම කලාකාරයෙකුගේ කෘතියකි. සිද්ධි තෝරා ගැනීමේ දී හා පිළියෙල කිරීමේ දී උසස් ප්‍රතිඵල ගෙනී දීමට තැත්කර තිබේ.” යනුවෙන් සඳහන් කරයි.
අශ්වඝෝෂයන් පැවදිව සිටිකල සෞන්දරනන්දය කළ බව පිළිගන්නා අතර ගිහි කල්හි බුද්ධ චරිතය කළ බව සාමාන්‍ය පිළිගැනීමයි. මෙහෙයින් රඝුනාත් නන්දිගිර්කර්ගේ බුද්ධ චරිත සංස්කරණයෙහි සර්‍ගයක් පාසා “ඉති ශ්‍රී මහා මණ්ඩලේශ්වර මන්ත්‍ර්‍යශ්වඝෝෂ කෘතෞ ශ්‍රී බුද්ධ චරිතෙ මහා කාව්‍යෙ ” යනුවෙන් සඳහන් පාඨය නිදසුනක් සේ ගත හැකිය.
පූර්වෝක්ත තොරතුරු මඟින් පැහැදිලි වනුයේ සමස්ත බුද්ධ චරිත මහා කාව්‍යයෙන් මුල් සර්ග දහ තුනෙහි කෘතීත්වය අශ්වඝෝෂයන් හට හිමිවන බවයි.
