මහාකාව්‍යයෙහි මූළාරම්භය හා පශ්චාත්කාලීන මහාකාව්‍ය.
මහාභාරතය හා රාමායණය යන වීරකාව්‍ය රචනාවීමෙන් පසුව සංස්කෘත සාහිත්‍යයෙහි වර්ධිත සාහිත්‍යාංගය වන්නේ මහා කාව්‍යයයි. සර්ග බන්‍ධ යනු ද මහා කාව්‍ය යනු ද මහා කාව්‍ය යන්න හැඳින්වූ වාග් ව්‍යවහාර දෙකක් ලෙස සංස්කෘත අංකාරීන්ගේ පිළිගැනීමයි.
“සර්ග බන්ධෝ මහාකාව්‍යම් මහතාංච මහච්චයත් අග්‍රාම්‍යශබ්දමර්ථ්‍යංච සාලංකාරං සදාශ්‍රයම්“
සංස්කෘත මහා කාව්‍ය සාහිත්‍යයෙහි මූලාරම්භකාවස්ථාව කවර ආකාරයෙන් පැවතියේ දැයි නිශ්චිතව තීරණය කළ නොහැක්ක කි. කෙසේ නමුදු බෙරිඬේල් මහතා ඇතුළු මධ්‍යස්ථ විචාරකයින්ගේ පිළිගැනීම වනුයේ එහි අනුස්මරණීය සමාරම්භකයා භදන්ත අශ්වඝෝෂාචාරීන් බවයි.
“සංස්කෘත කාව්‍ය සාහිත්‍ය මුළුමුනින්ම වැඩුණු බසක් හැටියට උපයෝගී කරගෙන තිබෙනු අපට මුළුමනින්ම දක්නට ලැබෙන කාව්‍යයක් පුදුමයකට මෙන් රචනාකොට ඇත්තේ බ්‍රාහ්මණ පඬුවන් විසින් නොව බෞද්ධයෙකු විසින්ය.” ක්‍රි:ව: පළමුවන සියවසයෙහි වැඩසිටි අශ්වඝෝෂපාදයන් කණිෂ්ක රජුගේ රාජ්‍යාවදියෙහි වැඩසිටි බව නිශ්චය කරනු ලබයි. උන්වහන්සේ බුද්ධ චරිතය හා සෞන්දරානන්ද මහා කාව්‍ය රචනා කිරීමෙන් ඇරඹුන මහාකාව්‍ය රචනයෙහි උත්කෘෂ්ට අවධිය ලෙසත් එහි අසහාය කාව්‍ය නිර්මාපකයා ලෙස මහා කවි කාලිදාසයන් පිළිගනු ලබයි. මහාකවි කාලිදාසයන් රඝුවංශය හා කුමාර සම්භව නම් අත්‍යුදාර මහාකාව්‍යද්වය රචනා කිරීමෙන් සහෘද සිත් සතන් කාව්‍ය නැමති අමෘතයෙන් පිනවාලීමට සමත් විය.
මෙසේ රුවගුණින් පිරී ඉතිරීගිය සංස්කෘත මහා කාව්‍ය සම්ප්‍රධායෙහි නව අවධියක් ජනිත කිරීමට ක්‍රි:ව: පස්වන සියවස්යේ සිට දොළොස්වන සියවසය දක්වා ශතවර්ෂ 07ක් පමණ කාලයේ බිහිවූ මහා කාව්‍ය ග්‍රන්ථ සමත් විය. මෙකී ග්‍රන්ථයන් පශ්චාත් කාලීන සංස්කෘත මහා කාව්‍ය ලෙස සම්භාවිතය. මූලික වශයෙන් ප්‍රධාන ග්‍රන්ථ පහක් පශ්චාත් කාලීන මහා කාව්‍ය ලෙස පිළිගැනේ.
- භාරවී මහා කවියාගේ කිරාතාර්ජුනිය.
- භට්ටි මහා කවියාගේ රාවණවධය.
- කුමාරදාස මහා කවියාගේ ජානකීහරණය.
- මාඝ මහා තවියාගේ ශිශුපාලවධය.
- ශ්‍රී හර්ෂ මහා කවියාගේ නෛෂධීය චරිතය.
පශ්චාත් කාලීන මහා කාව්‍යකරණයෙහි ආදිතමයා ලෙස කිරාතාර්ජුනිය රචනා කළ භාරවී කවියා පිළිගනු ලබයි. මොහු විසින් කිරාතාර්ජුනිය රචනා කළ කාලය පිළිබඳ ඍජු තීරණයක් නොමැත. නමුදු භාරවී කවියාගේ නාමය ක්‍රි:ව: 634 දී දක්‍ෂිණාත්‍යයෙහි චාලුක්‍ය වංශයෙහි වූ ද්වීතීය පුලකේෂී රාජයන්ගේ කාලයෙහි ඓහෝල් ග්‍රාමයෙහි ජෛන මන්දිරයෙහි ප්‍රතිෂ්ඨාපිත ශිලාලේඛණයෙහි සඳහන් වෙයි.
“ස විජයතාං රවිකීර්තිඃ කවිරාශ්‍රිත කාලිදාස භාරවී කීර්තිඃ”
මේහෙයින් භාරවීගේ ජීවන අවධිය ක්‍රි:ව: හත්වන සියවසට පෙර බව පෙනෙන අතරම ක්‍රි:ව: සත්වැන්නෙහි රචිත කාශිකා වෘර්තියෙහි ද භාරවීගේ ශ්ලෝකයක් උදාහරණ වශයෙන් යොදාගෙන ඇති හෙයින් ඔහුගේ ජීවන අවධිය ක්‍රි:ව: සත්වන සියවසට පෙර බව පෙනේ. බෙරිඬේල් කීත් පඬිතුමා මොහුගේ ජීවන කාලය ක්‍රි:ව: 500ට පෙර නොව ක්‍රි:ව:550 තරම ගණන් ගැනීම සාධාරණ බව ප්‍රකාශ කරයි. මොහු ස්වකීය ජීවිතය ආරම්භ කොට ඇත්තේ දුගියෙකු ලෙසය.
කිරාතාර්ජුනිය මහාභාරතයෙහි වන පර්වතයෙහි අන්තර්ගෘහිත අර්ජුනයන්ගේ චරිත කතාවේ එක් වැඳගත් සිද්ධියක් උද්ධෘත කොට රචනා කරන ලද්දකි. දූ කෙළියෙහි පැරදීමේ ඵලයක් වශයෙන් දොළොස් වසක උපවාසයෙහි යෙදීම සඳහා පාණ්ඩව සොහොයුරන් දෛවත නම් වනයෙහි කල්ගත කරන විට ද්‍රෞපදිය නම් ඔවුන්ගේ එකම බිරිඳ විසින් ගිවිසුම කඩ කොට කුරු කුමරුන් සමඟ යුධ කරන ලෙස නේකාකාරයෙන් ඔවුන් පොළඹවන ලදී. ප්‍රතිපත්තිධර යුධිෂ්ඨිරයන් ගිවිසුම අනුව ක්‍රියා කරන ලෙස ආයාචනා කොට එයට විරුද්ධ වන නමුදු ව්‍යාස ඍසිවරයාගේ උපදෙස් අසා පාණ්ඩවයෝ දෛවත වනයේ කාම්‍යත වනයට නික්ම ගියහ. යුධ කිරීමට පූර්වතරව ශිව දෙවියන්ගෙන් දිව්‍ය ආයුධ ලබා ගැනීම පිණිස අර්ජුන කුමරු තපස් රැකීම ඇරඹීය. එම වනයෙහි තපස රකින අර්ජුනට කිරාතයෙකු සමඟ යුධ කිරීමට සිදු විය. මෙසේ කිරාතකයෙකු සම්ප්‍රාප්ත වූයේ අනිකෙකු නොව ශිව දෙවියන්මය. අර්ජුනයන්ගේ තපස් ලීලාව හා දැඩි අධිෂ්ඨාන ශක්තිය ගැන පැහැදුණු ශිව දෙවියන් සෙසු දේව ගැතියන්ගේ ද අනුමැතියෙන් ඔහු ඉල්ලූ වරය ලෙස දිව්‍යමය ආයුධයන් ඔහුට ප්‍රධානය කරන ලදී.
පූර්ව දර්ශිත කතාව වස්තුබීජය කොටගෙන මහා කාව්‍ය ලක්‍ෂණයන්ට අනුකූලව සර්ග 18 කින් හා ශ්ලෝක 1040 කින් ප්‍රතිමණ්ඩිත කිරාතාර්ජුනිය රචනා කරන ලදී. මෙය වෘත්තාලංකාරයන් භාවිතයෙන් කරන ලද මහනීය ග්‍රන්ථයකී. මේ පිළිබඳ විචාරයක යෙදෙන ජී.එස්.බී. සේනානායකයන්ගේ අදහස වනුයේ මෙවැනි ප්‍රෞඪ ශෛලියකින් ලියා තිබෙන වෙනත් ග්‍රන්ථයක් සකු සාහිත්‍යයෙහි නොමැති බවයි.
භට්ටි මහා කවියා විසින් රචිත රාවණාවධය මහා කාව්‍ය භට්ටි යන අපර නාමයෙන් ද හඳුන්වනු ලබයි. වලභිපති ශ්‍රී ධර්මසේන රාජ්‍ය සමයේදී මෙම කාව්‍ය කරන ලද බව ග්‍රන්ථය අවසානයෙහි එන පද්‍ය තුළින් ප්‍රතීමා වේ.
“කාව්‍යමිදං විහිතං මයා වලභ්‍යාං ශ්‍රී ධරසේන නරේන්ද්‍ර පාලිතායාම් කිීර්තිරතෝ භවතාන් නෘපස්‍ය ප්‍රේමකරඃ ක්‍ෂිතිපො”
වලභි පුරයෙහි ශ්‍රී ධරසේන රජවරු සතර දෙනෙකු රාජ්‍ය විචාරා ඇත. පළමුවන ශ්‍රී ධරසේන රජු හයවන ශතවර්ෂය ආරම්භයේදී ද, දෙවන ශ්‍රී ධරසේන රජු 571 සිට 589 දක්වා ද, තුන්වන ශ්‍රී ධරසේනයන් හත්වන ශතාබ්දියෙහි ආරම්භයෙහි ද, හතරවන ශ්‍රී ධරසේනයන් 645 සිට 649 වැනි ක්‍රිස්තාබ්දිය තෙක්ද රාජ්‍ය පාලනය කර ඇත. 07 වන ශතවර්ෂයෙ දී භර්තෘහරි විසින් රචිත භාගවෘත්තියෙහි ද භාරවී හා භට්ටි යන කවීන් දෙදෙනාගේ ප්‍රමාද ස්ථානයන් දක්වා ඇත. මේහෙයින් භර්තෘහරීන්ගේ අවධිය වන විට භට්ටි කවියාගේ මතයන් ප්‍රචලිත වී පැවති බව පෙනේ. මෙකී තොරතුරු වලින් ඔහු දෙවන ශ්‍රී ධරසේන රජුගේ රාජ්‍ය අවධිය වන (571 - 589) හයවන ශතවර්ෂයෙහි පමණ සිටියේ යැයි සළකනු ලබයි. මන්දසෝර් ශිලා ලිපියේ කර්තෘ වූ වත්ස භට්ටි යනු භර්තෘ පදයෙන් බිඳී ආ නිසා භර්තෘහරීන්ගේ නමට සම්බන්ධ වූ නමක් යැයි සනාථ කිරීමට ප්‍රයත්න දරන ලද ද එය සනාථ කර ගැනීමට තරම් ප්‍රාමාණික තොරතුරු ඉදිරිපත් වී නොමැත.
රාවණාවධයෙහි වස්තු බීජය වන්නේ රාමයන්ගේ අකලංක චරිතාපදානයයි. පෙර කවියන් සේ භට්ටීන් ද තම කාව්‍ය රචනය සඳහා වීර කාව්‍යයන්ගේ සදාශ්‍රය වස්තුබීජය සකස් කරගැනීමට යොදාගත් අයුරු භට්ටි කාව්‍ය තුළින් ද පසක් කරයි. මෙහි කතා නායකයා ලෙස රාම ද, නායිකාව ලෙසින් සීතාව ද, ඔවුන්ගේ දුෂ්ට සතුරා ලෙස රාවණයන් ද කුළුගැන්වෙයි. රාමයන් රාවණයන් නසා සීතාව තම ග්‍රහණයට නතු කිරීම ඉතා සුළු සිදුවීමක් වුව ද භට්ටි කවියා එය සර්ග 22කින් හා පද්‍ය 1625 යුතු මහා කාව්‍යයක් රචනා කරයි. කවියා තම කාව්‍ය සඳහා රචිරා, උපජාති, මාලිනී, පුෂ්පිතාග්‍රා, මන්දක්‍රාන්තා, සුන්දරී, පෘථවී, අශ්වලලිත, අපරවක්ත්‍ර, ද්‍රැතවිලම්භිත, ප්‍රමිතාක්‍ෂරා, තෝටක, වංශස්ථ, තනුමධ්‍යා, ප්‍රහර්ෂණී, ගාථා, උපේන්ද්‍රවජ්‍රා, ඉන්ද්‍රවජ්‍රා, ශාර්දූලවික්‍රීඩිත, ස්‍රග්ධරා යන වෘත්තයන් උපයෝගී කරගෙන තිබේ.
ලංකේෂ්වර කුමාරදාස නම් කවියා විසින් ජානකීහරණය නම් මහා කාව්‍ය කරන ලද බව ග්‍රන්ථයෙහි ම සඳහන් වෙයි.
“නිත්‍යං සද්ගුණ භක්තිරින්ද්‍රිය දමග්‍රි සංයතඃ සංයතඃ ශස්ත්‍රද්‍යෙතිත මූර්ධ්නී මුක්ත හෘදයො හි සංගතඃ සංගතඃ විද්වානස්‍ය කවේඃ පිතාර්ය හෘදයො ධීමානිතෝ මානිතෝ ල`ඞිකෙශ්චර්ය භුජඃ කුමාරමණිරිත්‍යා සන්නයඃ සන්නයඃ”
මෙහි සඳහන් කුමාරමති යන්න කුමාරදාස විසින් දිනූ කීරති නාමයක් ලෙසින් ද, ඇතෙමෙකු කුමාරදාසයන්ගේ පියා ලෙසින් ද හඳුන්වනු ලබයි. කුමාරදාසයන් යන නාමය පිළිබඳ ගෙතුණු පුරාවෘත්ත රාශියක් හමුවේ. කුමාරදාසයන්ට මේඝ හා අග්‍රබෝධි නමින් මාමාවරු දෙදෙනෙක් සිටි බවත් කුමාරදාසයන් ඉපදුණු දිනයෙහි ඔහුගේ පියා සතුරන් විසින් ඝාතනය කළ නිසා ඔහුව මාමාවරුන් දෙදෙනා විසින් රැකබලා ශිල්ප ශාස්ත්‍රයන්හි යෙදවූයේ යැයි ද ජානකීහරණයෙහිම සඳහන් වේ. කුමාරදාසයන්ගේ පියා මුගලන් රජු යැයි ද තවත් මතයකි. පූජාවලියෙහි මහාපඬි කුමාරදාසයන් දැහැමින් අවුරුදු නවයක් රාජ්‍ය කොට ජානකීහරණය මහා කාව්‍යය ද රචනා කොට තම යහළු කාලිදාසයන් මළ කල්හි ඔහු ද යහළුවා වෙනුවෙන් දිවි පිදූ බව සඳහන් වේ. පූර්වෝක්තයම පැරකුම්බා සිරිතෙහි ද සඳහන්ය.
“අජර කිවියර පිනින් ජානකීහරණ ඈ මහකව් බැඳි කුමරදස් රජ කාලිදස් නම් කිවිඳුහට සිය දිවි පිදී.”
කුමාරදාස යනු කුමාර ධාතුසේන යැයි ද ඇතෙමෙකු විශ්වාස කරනු ලැබේ. කාලිදාසයන් හා කුමාරදාස යන දෙදෙනාගේ ජීවන සමය පිළිබඳ සැළකීමේදී ඔවුන් දෙදෙනා කොහෙත්ම සමකාලීනයන් නොවන බව විචාරක මතයයි. එය එසේ වුවද කාලිදාස යන නමින් කවිවරු කීපදෙනෙකු සිටි හෙයින් මොහුගේ කාලයෙහි වෙනත් කාලිදාසයෙකු සිටින්නට ඇති බවට විචාරක මතයයි. නමුදු කුමාරදාසයන්ගේ ජානකීහරණයෙහි හා කාලිදාසයන්ගේ රඝුවංශයෙහි වස්තුබීජය එකිනෙකට බෙහෙවින් සමානය. නවවන ශතවර්ෂයෙහි සිටි රාජසේකරයන් කුමාරදාසයන් පිළිබඳ මෙසේ දක්වනු ලැබේ.
“ජානකීහරණං කර්තුං රඝුවංශෙ ස්ථිතේ සති කවිඃ කුමාරදාසශ්ච රාවණශ්ච යදී ක්‍ෂමඃ”
අපූර්ව කාව්‍ය චින්තාවකින් හෙබි කුමාරදාසයන් වස්තු විෂය සාම්ප්‍රධායික එකක් වුව ද කතාවට අපේක්‍ෂිත ප්‍රතිභාවයෙහි සිට පද්‍ය බන්ධය කොට තිබේ. මේහෙයින් භාරවී හා භට්ටි යන කාව්‍ය රචකයන්ගේ නිර්මාණයට වඩා අපූර්වතාවකින් ජානකීහරණය පිරිපුන්ය. ජානකීහරණයෙහි මුළික තේමාව වන්නේ සීතාවගේ පැහැරගෙන යාම පිළිබඳ කියා පෑමයි. මෙය සිංහලාක්‍ෂරයෙන් මුද්‍රිත ජානකීහරණයෙහි සර්ග 15කින් යුක්තය. එහෙත් මලිබාර් ප්‍රදේශයෙහි තිබී සොයා ගන්නා ලද අත්පොත් අනුව එය සර්ග විස්සකින් යුක්තය. උපේන්ද්‍රවජ්‍රා, පුෂ්පිතාග්‍ර, උපජාති, පත්‍යාවක්ත්‍ර, ශාර්දූලවික්‍රීඩිත, වංශස්ථ, ශිඛරණී, ස්‍රග්ධරා, සුන්දරී, වසන්තතිලකා, මාලනී, ප්‍රහර්ෂණී, රථෝද්ධතා, ද්‍රැතවිලම්භිත, පෘථවි , ප්‍රමිතාක්‍ෂර, හරිණී, ස්වාගතා යන වෘත්තයන්ගෙන් පද්‍ය නිර්මිතය. එමෙන්ම උපමා, රූපක, උත්ප්‍රේක්‍ෂා ආක්‍ෂේප අර්ථාන්තරන්න්‍යාස යන අලංකාරයන්ගෙන් සුපෝෂිත පද්‍යයන් ග්‍රන්ථයෙහි අන්තර්ගතය.
පශ්චාත් කාලිදාස යුගයෙහි මහා කාව්‍ය සම්ප්‍රදාය පුරා විරාජමාන වූ කවියෙකු ලෙස මාඝ කවියා හඳුන්වනු ලබයි. ඔහු විසින් රචිත මහා කාව්‍ය වනුයේ ශිශුපාලවධ මහාකාව්‍යය නැතහොත් මාඝ කාව්‍යයි. මාඝයන්ගේ පෞද්ගලික ජීවන තතු පිළිබඳව ද ග්‍රන්ථාවසානයෙන් එන තොරතුරු වලින් යමක් දත හැකිය. මාඝයන් ශ්‍රී දත්තක සර්වාශ්‍රයන්ගේ පුත්‍රයාය. ඔහු ගුජර දේශයෙහි ශ්‍රී වර්මලාත නරපතීන්ගේ මන්ත්‍රී වූ සුප්‍රභදේවයන්ගේ පුත්‍රයාය.
“සර්වාධිකාරී සුකෘතාධිකාරඃ ශ්‍රීවර්මලාඛ්‍යස්‍යබභූව රාඥඃ අසක්ත දෘෂ්ටිර්විරජාඃ සදෛව දෙවොපරඃ සුප්‍රභදේවනාමා”
ක්‍රි:ව: 625 දී ප්‍රතිෂ්ඨාපිත ශිලා ලේඛනයක වර්මලාත නරපති ගැන සඳහන් වේ. තවද “තාවද්භාරවේර්භාතියවාන් මාඝස්‍යතෝදයඃ.” වැනි සාම්ප්‍රදායික යෙදුම්වලින් ද මාඝයන් භාරවීන්ට පසුව සිටි බව පෙනේ. සමස්තයක් වශයෙන් මෙවැනි තොරතුරු දෙස නෙතග හෙලීමෙන් උගතුන්ගේ මතය වන්නේ මොහු 07වන ශතවර්ෂයේ අවසාන භාගයෙහිත් 08වන ශතවර්ෂය ප්‍රථම භාගයෙහිත් විරාජමානව සිටි කවියෙකු ලෙසය. ශ්‍රේෂ්ඨ අලංකාරිකයෙකු වූ ආනන්ද වර්ධනාචාර්යන් මොහු 08 වන සියවසයෙහි සිටියේ යැයි සඳහන් කරයි. ප්‍රකට ව්‍යාකරණ ග්‍රන්ථයක් වන න්‍යාස කර්තෘවර ජිනේන්ද්‍ර බුද්ධි මොහු දන්තක සර්වාශ්‍රයන්ගේ පුතෙකු බවත් ක්‍රි:ව: 700 වැන්නෙහි විසූ බවත් පවසයි.
විශාරද වෛය්‍යාකරණඥයෙකු මෙන්ම නිඝණ්ඩු රචකයෙකු ලෙසින් ද දක්‍ෂවු මාඝයන් තම ග්‍රන්ථයෙහිදී කරුණු විවරණයෙහි ද අකාස්මිකව ස්වකීය ජීවන තොරතුරු ද ඇතුලත්ව ඇත.
“උදයති විගතෝර්ධවරශ්මි රඤ්ජා වහි මරුචෞ හිමධාම්නි යාතිවිසතාම් වහති ගිරිරයං විලම්බිි ඝණ්ඨා ද්වය පරිවාරිත වාරනේන්ද්‍ර ලීලාම්”
මෙහි සඳහන් තොරතුරු අනුව මොහු ඝණ්ඨා මාඝ යන අපර නාමයෙන් ද කවීන්ද්‍ර සංසදයෙහි ජනප්‍රියව සිටි බව පෙනේ. ශිශුපාලවධයෙහි කතා බීජය බවට පත් වන්නේ මහා භාරතයෙහි සභා පර්වයෙහි එන ශිශුපාල රජුගේ ඝාතනය හා සම්බන්ධ ප්‍රවෘත්තියයි. මෙහි කතා නායකයානන් කෘෂ්ණයන්ය. ප්‍රතිනායකයන් ශිශුපාලයන්ය. මෙකී ප්‍රවෘත්තිය මූලපාදක කරගෙන කවියා සර්ග 20කින් හා ශ්ලෝක 1650කින් උපයුක්ත ශිශුපාලවධ නමැති මහා කාව්‍ය රචනා කරයි. ශිශුපාලවධයෙහි වංශස්ථ, පුෂ්පිතාග්‍ර, ශාර්දූලවික්‍රීඩිත, ඖපච්ඡන්දසික, ද්‍රැතවිලම්භිත, මාලනී, උපජාති, ධෘතශ්‍රී, වසන්තතිලකා, ශාලිනී, පථ්‍යා, ප්‍රහර්ෂනී, ජලධරමාලා, කුරරීරුතා, ස්‍රග්විණි , මත්තමයුරා, ආර්යාගීති, ජලෝද්ධතගති, භ්‍රමරලසිත, පෘථවී, වංශපත්‍රපතිත, ශිඛරණීප්‍රභා, ස්වාගතා, තෝටක, මන්දක්‍රාන්තා, අතිශායිනී වැනි වෘත්තයන්ගෙන් සුපෝෂිතය. තවද මෙහි අනුප්‍රාස, යමක, උපමා, රූපක, සංසෘෂ්ටි, ව්‍යතිරේක, කව්‍යලිංග, විභාවනා, උත්ප්‍රේක්‍ෂා, නිදර්ශනා, සංකර, විරෝධාභාස, ප්‍රතිවස්තූපමා, පරිවෘත්ති, සමුච්චය, පර්යායෝක්ති, වැනි අලංකාරයන්ගෙන් භූෂිත පද්‍යයන් මෙහි අන්තර්ගතය.
මාඝයන් තුළ තිබූ අසහාය කාව්‍ය නෛපුණ්‍යත්වයෙහි සුවිශේෂිත්වය සාම්ප්‍රදායික හැඳින්වීම් තුළින් ද මොනවට පසක් වේ.
“උපමා කාලිදාසස්‍ය භාරවෙරර්ථ ගෞරවම් දණ්ඩීනං පද ලාලිත්‍යම් මාඝෙ සන්ති ත්‍රයෝ ගුණාඃ”
මෙම යෙදුමට අනුව මාඝ උපමා යෙදීමෙහි ද අර්ථ ගෞරවයෙන් යුතු පද්‍ය යෝජනයෙන් ද ලාලිත්‍යමය භාෂා ශෛලියෙන් ද ප්‍රතිමණ්ඩිත වූ අසහාය කාව්‍ය රචකයෙකු බව මෙකී විග්‍රහය තුළින් සනාථ කෙරේ. තදීය ලක්‍ෂණයන්ගේ යථාතත්වය ශිශුපාලවධයෙහි දැකිය හැකි කාව්‍යාත්මක ලක්‍ෂණයන්ගෙන් හා විදග්ධ භාෂා භාවිතය තුළින් මොනවට පසක් කරයි.
නෛෂධීය චරිතය ද පශ්චාත් කාලීන මහා කාව්‍යයන් අතර ප්‍රධාන කක්ෂයෙහි ලා සළකණු ලබන වටිනා මහා කාව්‍යයකි. මෙය ශ්‍රී හර්ෂයන්ගේ නිර්මාණයකි. සංක්‍ෂේපයෙන් නෛෂධීයයිද කියනු ලැබේ. ‘යථාහමකථයං නෛෂධ චරිතස්‍ය පරමපුරුෂස්තුතෞ සගෙ_” ශ්‍රී හර්ෂයන් කන්‍යකුබ් ජේශ්වර වූ විජය චන්ද්‍ර රාජයන්ගේත් ජයචන්ද්‍ර රාජයන්ගේත් රාජ සභාවෙහි සිටි කවියෙකි. විජය චන්ද්‍ර රජු දොළොස්වන සියවසයෙහි අගභාගයෙහි විසුවේ යැයි රාජසේක ප්‍රබන්ධ කෝෂයෙහි සඳහන් වෙයි. මේහෙයින් ශ්‍රී හර්ෂයන් දොළොස්වන සියවසට අයත් කවියෙකු සේ සළකණු ලබයි. තවද, 11 වන සියවසයෙහි පූර්වාර්ධයෙහි සිටි මහිම භට්ටයන් විසින් කළ ව්‍යක්තිවිවේකය පිළිබඳ ශ්‍රී හර්ෂයන්ගේ ඛණ්ඩනඛණ්ඩඛාද්‍යයෙහි සඳහන් වේ. මේහෙයින් 12 වන සියවසයෙහි පූර්වාර්ධයෙහි සිටියේ යැයි ද උගතුන් සළකණු ලබයි. කන්‍යකුබ්ජේශ්වරයන් ශ්‍රී හර්ෂයන්ට සම්මානය කල බව මෙම කාව්‍යාසනයෙහි සඳහන් වේ.
“තාම්බුලද්වයමාසනං ච ලභතේ යඃ කන්‍ය කුබ්ජෙශ්වරාත් යඃ සාක්‍ෂාන් කුරුතේ සමාධිෂු පරං බ්‍රහ්ම ප්‍රමෝදාණ–වම් යත් කාව්‍යම් වධුවර්ෂීධර්ෂිත පරාස්තර්කේෂු යස්‍යෝක්තයඃ ශ්‍රී හර්ෂී කවෙඃ කෘතිමුදෙ තස්‍යාභ්‍යුදීයාදියම්”
නෛෂධීය චරිතය මහාකාව්‍යයක් වුව ද මෙය අපූරු කවිතාවකින් යුක්ත වූවක් නොවන බව ව්‍යක්ත මතයයි. මේහෙයින් මෙහි වස්තු බීජය වන නලදමයන්ති කතා බීජය පදනම් වන හෙයින් පාඨක ප්‍රසාදය දිනා ගැනීමට සමර්ථව ඇත. මේ පිළිබඳ විචාරයක යෙදෙන ජයදේව තිලකසිරි මැතිදුන්ගේ මතය මෙබදුය. “සංස්කෘත මහා කාව්‍ය ගණයට මෙය ඇතුල් වේ. මහා කාව්‍යයක බාහිර ස්වරූපය දත් දණ්ඩීන්, කාලිදාස, භාරවී, මාඝ, ආදීන්ගේ කාව්‍යයන්ට හිමිවන තැන මෙයට පැවරීම කිසිසේත් යෝග නොවේ.”
අද්‍යතන නෛෂදීය චරිතයෙහි සර්ග 22කි. පද්‍ය 2830කි. මෙකී සර්ග තුළින් ග්‍රන්ථය සම්පූර්න නොවන හෙයින් මෙය සර්ග 60 කින් හෝ 120කින් සම්පූර්ණ වියු යුතු යැයි සාම්ප්‍රදායික මතයයි.
මෙහි අනුප්‍රාස, අතිශයෝක්ති, සංසෘෂ්ටි, අර්ථාපත්ති, විරෝධාභාස, උපමා, උත්ප්‍රේක්‍ෂා, රූපක, සඞිකරා, නිදර්ශන, ශ්ලේෂ, කාව්‍යලිංග, යථා සංඛය, අර්ථාන්තරන්‍යාසාදී ශබ්දාලංකාරයන්ගෙන් යුක්ත පද්‍යයන් ග්‍රන්ථය පුරාවටම දැකිය හැකිය.
භාරතීය පඬිවරුන්ගේ මතය වන්නේ ශ්‍රී හර්ෂයන් සංස්කෘත භාෂාවෙහි විශාරදයෙකු මෙන්ම දාර්ශනිකයෙකි. තවද, ඔහු කාව්‍ය පදලාලිත්‍ය අතින්ද ශ්‍රේෂ්ඨයෙකි. “උදීතේ නෛෂධේ කාව්‍යෙ ක්‍ව මාඝඃ ක්‍වච භාරවී.”
