සන්ධි
සන්ධි.
සිංහල භාෂාවේ සන්ධි නම් පද විශේෂයක් ඇත. මින් සිදු වන්නේ පද එකිනෙකට ගලපා පදයක් නිර්මාණය කර ගැනීමයි. සිදත් සඟරා කතුවරයා මෙම ව්‍යාකරණාංගය හඳුන්වා ඇත්තේ, “පෙර පර වනන් - නිසි විදිනු ගලපනු - සඳනම්“ ලෙසයි. මෙහි අර්ථය වන්නේ “පූර්ව අපර වචන නිසි ලෙස ගැලපීම සන්ධි මඟින් සිදු වේ“ යන්නයි. සරලව කිවහොත් වෙන් වෙන්ව ඇති පද දෙකක් එකතු කර ලිවීම සන්ධි මඟින් සිදුවේ. සිංහල භාෂාවේ සන්ධි දහයක් දක්නට ලැබේ.
- ස්වර සන්ධිය.
- ස්වරාදේශ සන්ධිය.
- පූර්වස්වර ලෝප සන්ධිය.
- පරස්වර ලෝප සන්ධිය.
- ගාත්‍රාදේශ සන්ධිය.
- ගාත්‍රාක්ෂර ලෝප සන්ධිය.
- පූර්ව රූප සන්ධිය.
- පර රූප සන්ධිය.
- ආගම සන්ධිය.
- ද්විත්වරූප සන්ධිය.
01. ස්වර සන්ධිය.
සන්ධි වන පද දෙක එකතු කර ලිවීම ස්වර සන්ධියයි.
උදාහරණ-: - මල් + අසුන = මලසුන.
02. ස්වරාදේශ සන්ධිය.
එක් ස්වරයක් වෙනුවට වෙනත් ස්වරයක් ආදේශ වීමෙන් සැකසෙන සන්ධිය මෙයයි. සිදත් සඟරාවේ මෙය සිදුවන ආකාර තුනක් දක්වා ඇත.
- සන්ධි වන පද දෙකෙහි පූර්ව ස්වරට “අ“ වන අතර, පරස්වරය “ඉ“ වන විට ඒ සඳහා “එ“ ආදේශ කිරීම සිදුවේ. උදාහරණ-: - මහ් + ඉසුරු -> මහ් + අ + ඉසුරු -> මහ් + එ + සුරු = මහෙසුරු
-
සන්ධි වන පද දෙකෙහි පූර්ව ස්වරට “අ“ වන අතර, පරස්වරය “උ“ වන විට ඒ සඳහා “ඔ“ ආදේශ කිරීම සිදුවේ. උදාහරණ-: - වට + උර -> වට් + අ + උර -> වට් + ඔ + ර = වටොර
-
සන්ධි වන පද දෙකෙහි පූර්ව ස්වරට “අ“ වන අතර, පරස්වරය “උ“ වන විට ඒ සඳහා “ඕ“ ආදේශ කිරීම සිදුවේ. උදාහරණ-: - සහ + උදර -> සහ් + අ + උදර -> සහ් + ඕ + දර = සහෝදර
මීට අමතරව මෙම සන්ධිය සිදු වන ක්‍රම රැසක් නූතන සිංහලයේ දක්නට ලැබේ.
-
“අ” සහ “ආ” වෙනුවට “ආ”ආදේශ වීම.
-
“ආ” සහ “අ” වෙනුවට “ආ”ආදේශ වීම.
-
“ඉ” සහ “ඉ” වෙනුවට “ඊ”ආදේශ වීම.
-
“ඊ” සහ “ඊ” වෙනුවට “ඊ”ආදේශ වීම.
-
“ඉ” සහ “ඊ” වෙනුවට “ඊ”ආදේශ වීම.
-
“ඊ” සහ “ඉ” වෙනුවට “ඊ”ආදේශ වීම.
-
“උ” සහ “උ” වෙනුවට “ඌ”ආදේශ වීම.
-
“ආ” සහ “ඊ” වෙනුවට “ඒ”ආදේශ වීම.
-
“අ” සහ “ඊ” වෙනුවට “ඒ”ආදේශ වීම.
-
“ආ” සහ “ඉ” වෙනුවට “ඒ”ආදේශ වීම.
-
“ආ” සහ “උ” වෙනුවට “ඕ”ආදේශ වීම.
3. පූර්වස්වර ලෝප සන්ධිය.
සන්ධි වන පද දෙකෙහි මුල් පදයේ අග අකුර පූර්ව ස්වරයයි. එම අකුර ඉවත් කොට (ලොප් කර) ඉතිරි පද දෙක එකතු කොට ලිවීමෙන් මෙම සන්ධිය නිර්මාණය වේ.
උදාහරණ -: - දින + ඉසුරු -> දින් + අ + ඉසුරු = දිනිසුරු. (“අ“ ලොප් කරයි.)
4. පරස්වරලෝප සන්ධිය.
සන්ධිවන පද දෙකෙහි පසු පදයේ මුල් අකුර (පරස්වරය) ලොප් කොට ඉතිරි පද දෙක සම්බන්ධ කර ලිවීම මෙම සන්ධිය මඟින් සිදුවේ.
උදාහරණ -: - මුනි + උතුමා -> මුනි + උ + තුමා = මුනිතුමා. (“උ“ ලොප් කරයි.)
සිංහල භාෂාවේ ඇතැම් පද පූර්වස්වර ලෝප සන්ධියෙන් හා පරස්වර ලෝප සන්ධිය යන දෙකෙන්ම සෑදී ඇත.
උදාහරණ -: - සුර + අඟන -> සුර් + අ + අඟන = සුරඟන (පූර්වස්වර ලෝප සන්ධිය)
- සුර + අඟන -> සුර + අ + ඟන = සුරඟන (පරස්වර ලෝප සන්ධිය)
5. ගාත්‍රාදේශ සන්ධිය.
ගාත්‍රාක්ෂර යනු ව්‍යංජනයි. ගාත්‍රාදේශ සන්ධිය යනු ගාත්‍රාක්ෂරයක් වෙනුවට වෙනත්ම අකුරක් ආදේශ වී සන්ධි පදයක් සෑදීමයි. මෙය ක්‍රම තුනක් ඔස්සේ සිදුවේ.
- සන්ධි වන පද දෙකේ පසු පදයේ මුල් අකුර “ක“ නම්, “ය“ හෝ “ව“ ආදේශ වේ. (ගිනි + කම් = ගිනියම්)
-
සන්ධි වන පද දෙකේ පසු පදයේ මුල් අකුර “බ්“ නම්, ඒ සඳහා “ප්“ ආදේශ වේ. (කබ් + පිල = කප්පිල - මොණර පිහාටුව)
-
සන්ධි වන පද දෙකේ පසු පදයේ මුල් අකුර “ද්“ නම්, ඒ සඳහා “ත්“ ආදේශ වේ. (බුද් + සරණ = බුත්සරණ)
6. ගාත්‍රාක්ෂර ලෝප සන්ධිය.
සිංහල භාෂාවේ සඤ්ඥක අකුරු පහක් දක්නට ඇත. (ඟ,ඦ,ඬ,ඳ,ඹ) මින් ඦ හා ඬ යන අක්ෂර දෙක හැර ඉතිරි අක්ෂර තුන මෙම සන්ධිය ටමුල් වේ. මෙහි දී සඤ්ඥක අකුර තුළ ඇති අකුරු දෙකෙන් එකක් ලොප් වීම සිදුවේ.
උදාහරණ -: * ගඟ + වතුර -> ග + 0 + ග + වතුර = ගංවතුර.
* කොළඹ + තොට -> කොළොම් + බ + තොට = කොළොම්තොට
7. පූර්ව රූප සන්ධිය.
මෙහි දී පූර්වරූපය (මුල් පදයේ අග අකුර) පරරූපය (පසු පදයේ මුල් අකුර) ඇති තැනට ගොස් සම්බන්ධ වේ.
උදාහරණ -: * වත් + කම් = වත්තම් * අත් + කම් = අත්තම්
8. පර රූප සන්ධිය.
මෙහි දී පරරූපය (පසු පදයේ මුල් අකුර), පූර්වරූපය (මුල් පදයේ අග අකුර) ඇති තැනට ගොස් සම්බන්ධ වේ.
උදාහරණ -: * අත් + සන = අස්සන * ලක් + ගල = ලග්ගල
9. ආගම සන්ධිය.
මෙහි දී සිදුවන්නේ සන්ධි වන පද අතරට වෙනත්ම අකුරක් පැමිණීමයි. මෙය ව්‍යඞජනයක් නම් “ව්‍යංජනාගමනය“ ලෙස හඳුන්වන අතර, පැමිණෙන අකුර ස්වරයක් නම් “ස්වරාගමනය“ ලෙස හඳුන්වයි. ව්‍යංජනාගමනයේ දී ව, ය, ර යන අක්ෂර තුන ආගමනය (පැමිණේ) වේ.
උදාහරණ -: * පිරි + අත් -> පිරි + ය්+ අත් = පිරියත් (පර්යන්ත)
* දැන් + දු -> දැන් + උ + දු = දැනුදු
10. ද්විත්ව රූප සන්ධිය.
සන්ධි වීමට නියමිත පද දෙකේ මුල් පදයේ අග අකුරේ ස්වරය ලොප් කළ යුතුය. පසුව ඉතිරිවන හල් අකුර ද්විත්ව කර පසු පදය හා සම්බන්ධ කරයි.
උදාහරණ -: * වැද් + ඉ + ආ (“ඉ“ ලොප් කරයි.) -> වැද් + ද් + ආ (“ද්“ ද්විත්ව කර පසු පදය හා සම්බන්ද කරයි.) = වැද්දා
