සන්ධි ප්‍රභේද
සිංහල භාෂාවේ සන්ධි ප්‍රභේද දහයක් දක්නට ලැබේ.
- පූර්වස්වර ලෝප සන්ධිය
- පරස්වර ලෝප සන්ධිය
- ස්වර සන්ධිය
- ස්වරාදේශ සන්ධිය
- ගාත්‍රාදේශ සන්ධිය
- පූර්ව රූප සන්ධිය
- පර රූප සන්ධිය
- ගාත්‍රාක්ෂර ලෝප සන්ධිය
- ආගම සන්ධිය
- ද්විත්ව රූප සන්ධිය
පූර්වස්වර ලෝප සන්ධිය.
සන්ධි වන පද දෙකෙන් මුල් පදයේ අග ඇති ස්වර අකුර ලොප් කර ඉතිරි වන ව්‍යඤ්ජන අකුරට පසු පදයේ මුල ඇති ස්වර අකුර එක් කිරීම පූර්ව ස්වර ලෝප සන්ධියේදි සිදු වේ. “විදුරවියේ, දිගා, දිනිසුරු, කනීල්, බමරැදුළ, නොමරූල්, සදෙව්, යළේහි, පහරොත, හඩෝනා ඈ පෙර සර ලොපා පර සර ගතට පැමිණ වූ බැවින් පෙර සර ලොප් සද නම්“ යනුවෙන් සිදත් සගරාවේ එය හදුන්වා ඇත.
උදා :
විදුර + අවියේ
විදුර් + අ + අවියේ
විදුර් + අවියේ
විදුරවියේ
- දිග + ආ = දිගා
- යන + එන = යනෙන
- සුර + ඉදු = සුරිදු
- දකුණු + ඇස = දකුණැස
පරස්වර ලෝප සන්ධිය.
පසු පදයේ මුල ඇති ස්වර අකුර ලොප් කිරීම මෙහිදි සිදු වේ. “ඌලේසුම්, සුස්මෙන්, තියුණු, වැටුසිපත ඈ පරසර ලොප් සද නම්“ යනු සිදත් සගරා පාඨයයි.
උදා :
වැටු + අසිපත
වැටු + අ+ සිපත
වැටු + සිපත
වැටුසිපත
- සුර + අගන = සුරගන
- බුදු + අකුරු = බුදුකුරු
- ගුරු + උතුමා = ගුරුතුමා
- මුනි + උතුමා = මුනිතුමා
ස්වර සන්ධිය.
මුල් පදයේ අග ඇති ව්‍යඤ්ජන අකුරට පසු පදයේ මුල ඇති ස්වර අකුර එක් කිරීමයි. ලෝපාදියක් මෙහිදි සිදු නොවේ. “පසැස් ඈ සරලොප් නැතද සර ගතට පැමිණ වූ බැවින් සර සද නම්“ යනුවෙන් සිදත් සගරාව මෙම සන්ධිය හදුන්වා ඇත.
උදා :
පස් + ඇස්
පසැස්
- ඔවුන් + ඔවුන් = ඔවුනොවුන්
- පින් + ඇති = පිනැති
- මල් + අසුන = මලසුන
- සහස් + ඇස් = සහසැස්
ස්වරාදේශ සන්ධිය.
මුල් පදයේ අග සුවරය හා පසු පදයේ මුල් ස්වර දෙක වෙනුවට වෙනත් ස්වරයක් ආදේශ වීමෙන් මෙම සන්ධිය සිදු වේ. “අ, ඉ, උ න් ලොපා එ, ඔ, ඕ අදෙස් කළ බැවින් සර දෙස් සද නම්“ යනුවෙන් සිදත් සගරාව එය දක්වයි.
උදා :
මහ + ඉසුරු
මහ් + අ + ඉ + සුරු
මහ් + එ + සුරු ( අ + ඉ = එ ආදේශ වීම)
මහෙසුරු
වට + උර
වට් + අ + උ + ර
වට් + ඔ + ර ( අ + උ = ඔ ආදේශ වීම)
වටොර
සහ + උදර
සහ් + අ + උ + දර
සහ් + ඕ + දර ( අ + උ = ඕ ආදේශ වීම)
සහෝදර
දෙ + අත
ද් + එ + අ + ත
ද් + ඈ + ත ( එ + අ = ඈ ආදේශ වීම)
දෑත
ගාත්‍රාදේශ සන්ධිය.
සන්ධි වන පද දෙකෙන් පසු පදයේ මුල ඇති ව්‍යඤ්ජන අකුරට වෙනත් ව්‍යඤ්ජන අකුරක් අදේශ කිරීම මෙහිදි සිදු වේ. “ අත්වරු, සිත්වරු. මහණුවම්, දඩුවම්, ගිනියම් ඈ පර කකරනට ව, ය න් හා කප්පීල්, කැසුප්පොතු, ලප්නාරග, හෙප්තොට, සුත්බත්, බුත්සරණ ඈ බ, ද න් සර ලොපා ප, ත න් හා අදෙස් කළ බැවින් ගතදෙස් සද නම්“ යනු සිදත් සගරා පාඨයයි.
පළමු ක්‍රමයේදි මුලින් ඇති ස්වර අකුරු ඉ, උ නම් පසුව ඇති “ක“ යන්නට ය, ව පිළිවෙළින් ආදේශ වේ.
උදා :
පිළි + කම්
පිළි + ක් + අම්
පිළි + ය් + අම්
පිළියම්
දඩු + කම්
දඩු + ක් + අම්
දඩු + ව් + අම්
දඩුවම්
දෙවනි ක්‍රමයේදි මුලින් ඇති බ, ද යන අකුරු ස්වරත් සමගම් ලොප් කර ඒ වෙනුවට ප, ත පිළිවෙළින් ආදේශ කිරීමයි.
උදා :
කැසුබු + පොතු
කැසු + බු + පොතු
කැසු + ප් + පොතු
කැසුප්පොතු
බුදු + සරණ
බු + දු + සරණ
බු + ත් = සරණ
බුත්සරණ
පූර්ව රූප සන්ධිය.
සන්ධි වන පද දෙකෙන් මුල් පදයේ අග ඇති ව්‍යඤ්ජනයේ ස්වරූපය පසු පදයේ මුල් ව්‍යඤ්ජනය බවට පත් කිරීම සිදු වේ. “අත්තම්, වත්තම්, ගෙත්තම්, පන්නම්, විස්සම් ඈ පර කකරනට පෙර රූ ලද්දෙන් පෙ රූ සද නම්“ යනුවෙන් සිදත් සගරාව එය දක්වා ඇත.
උදා :
අත් + කම්
අත් + ක් + අම්
අත් + ත් + අම්
අත්තම්
කම් + හල් = කම්මල්
සිත් + කම් = සිත්තම්
ගෙත් + කම් = ගෙත්තම්
පර රූප සන්ධිය.
පසු පදයේ මුල ඇති ව්‍යඤ්ජනයේ ස්වරූපය මුල් පදයේ අග ඇති ව්‍යඤ්ජනය බවට පත් කිරීම මෙමගින් සිදු වේ. මෙය සිදත් සගරාවේ දක්වා නැත.
උදා :
ලිප් + ගල
ලි + ප් + ගල
ලි + ග් + ගල
ලිග්ගල
දුක් + පත් = දුක්පත්
කොක් + ගල = කොක්ගල
ගාත්‍රාක්ෂර ලෝප සන්ධිය.
මුල් පදයේ අග ඇති සංයුත්ත ව්‍යඤ්ජන අකුර ස්වරයත් සමග ලොප් කර ඉතිරි වන අර්ධ අනුනාසික්‍ය වෘද්ධි කිරීමෙන් මෙම සන්ධිය සිදු වේ. “ ගංරන්, වංමුතු. මුංබියලි, නෙළුම්මල්, අම්මල් ඈ ග,බ න් ලොපා මත් වැඩූ බැවින් ගතකුරු ලොප් සද නම්“ යනු සිදත් සගරා පාටයයි.
උද :
ගග + රන්
ග + ග් + අ + ං + රන්
ග + ං + රන්
ගංරන්
ළිද + පඩිය = ලිංපඩිය
අඹ + මල් = අම්මල්
ආගම සන්ධිය.
සන්ධි වන පද දෙක අතරට අලුත් අකුරක් පැමිණ වීම මෙහිදි සිදු වේ. “පිරියත්, මියුගුණ, සිපියෙව්,දුවග, රුවාරූ, තුනුවග, පුනරුත්, නිරොද ඈ පෙර සර නොලපා ය, ව, ර න් අගම් කළෙන් අගම් සද නම්“ යනුවෙන් සිදත් සගරාව එය දක්වයි. එය කොටස් තුනක් යටතේ සිදු වේ.
උදා :
සිපි + එව්
සිපි + ය් + එව් ( මුලින් ඉ ඇති විට ය් ආදේශ වීම)
සිපියෙව්
වි + අවුල = වියවුල
තුනු + අග
තුනු = ව් + අග ( මුලින් උ ඇති විට ව් ආදේහ වීම)
තුනුවග
කටු + අල = කටුවල
පුන + උත්
පුන + ර් + උත් ( මුලින් අ ඇති විට ර් ආදේශ වීම)
පුනරුත්
පුන + ආගමන = පුනරාගමන
ද්විත්ව රූප සන්ධිය.
මුල් පදයේ අග ඇති ව්‍යඤ්ජන අකුරෙහි ස්වරය ලොප් වී එම ව්‍යඤ්ජනය ද්විත්ව වීම මෙහිදි සිදු වේ. ස්වරයක් නොමැතිව හල් අකුරක් ඇති විට එය එසේම ද්විත්ව වේ. “ වැල්ලවුරු, හෙළිල්ලඹු, තඹපල්ලනේ, කුල්ලෙව් ඈ පෙර සර ලොපා ගතට දෙරූ දැනවූ බැවින් දෙරූ සද නම්“ යනුවෙන් සිදත් සගරාවේ එය දැක්වේ.
උදා :
වැලි + අවුරු
වැල් + ඉ + අවුරු
වැල් + ල් + අවුරු
වැල්ලවුරු
පොල් + අත්ත = පොල්ලත්ත
පලු + එව් = පල්ලෙව්
වල් + අම්බලම = වල්ලම්බලම
