පෘථිවියේ උෂ්ණත්ව ව්‍යාප්තියට බලපාන සාධක
පෘථිවියේ සෑම තැනකම උෂ්ණත්වය එක හා සමාන මට්ටමක නොපවතින බව නොරහසකි.
- සූර්යයා පතිත වන කෝණය
- දිවා කාලයේ දිග
- සූර්ය තාපය ගමන් කරන වායු ගෝලයේ ස්වභාවය
- පෘථිවියේ තැනින් තැනට වෙනස් වන ඇල්බිඩෝව (ඉවත යන සූර්ය තපන ප්‍රමාණය)
- ගොඩබිම් හා ජලතල ව්‍යාප්තිය
- පෘථිවි තලයේ වායු ගෝලයේ තාප තුලාව
- වායු ස්කන්ධයන්ගේ හැසිරීම
ඉහත සාධකවල සංකලනය නිසා පෘථිවි තලයේ උෂ්ණත්වය වෙනස් වීම අංශ 2 ක් යටතේ සාකච්ජා කළ හැකියි.
- සිරස් උෂ්ණත්ව ව්‍යාප්තිය
- තිරස් උෂ්ණත්ව ව්‍යාප්තිය
- සිරස් උෂ්ණත්ව ව්‍යාප්තිය
පොලෝ තලයේ සිට ඉහළට යන විට වායු ගෝලයේ උෂ්ණත්වය වෙනස් වේ. මෙය සිරස් උෂ්ණත්ව ව්‍යාප්තියයි.මෙය ප්‍රධාන කරුණු 2ක් යටතේ විග්‍රහ වේ.
- පතන සීඝ්‍රතාවය
- උෂ්ණත්ව ප්‍රතිලෝමය
- භූතලයේ සිට ඉහළට යන සෑම මීටර100 කටම උෂ්ණත්වය 0.64c ° කින් පහත වැටේ .මෙය පතන සීඝ්‍රතාවයයි.එය සිදුවන්නේ පරිවර්තී ගෝලයේ පමණි.පාරසරික පතන සීඝ්‍රතාවය ලෙසද මෙය හඳුන්වයි.මෙයට බලපාන හේතු කිහිපයකි.
- වායුගෝලය උණුසුම් වීමේ ප්‍රධානම මාර්ගය සූර්ය විකිරණයෙන් ලැබෙන තාපනයම නොවේ .භූ තලයෙන් සිදුවන විකිරණය ද හේතු වේ.මේ නිසා භූ තලයෙන් ඈත් වෙත්ම වායුගෝලීය උෂ්ණත්වය අඩුවේ.
- වායුගෝලයේ පහළ ස්ථරය පීඩනයෙන් අධිකය .ජල වාෂ්ප දූවිලි ආදියෙන් පිරී ඇත. ඒ නිසා ඉහළ ස්ථර වලට වඩා උණුසුම්ය. ඉහළින් එන සූර්ය තපනයන් පහළින් එන භූ විකිරණයත් වැඩිපුර උරා ගැනීමේ ශක්තියත් පහළවායු ස්ථරයට ඇත.වායු ගෝලයේ ඉහළම උෂ්ණත්වය අඩු වීමෙන් මේ ස්වභාවය වෙනස් වේ .පමහර විට භූතලයේ සිට ඉහළට යත්ම උෂ්ණත්වය වැඩි වන අවස්ථා ද ඇත.
- උෂ්ණත්ව ප්‍රතිලෝමය යනු භූතලයේ සිට ඉහළට යත්ම උෂ්ණත්වය වැඩි වීමයි.මෙය උෂ්ණත්ව පෙරළි යනුවෙන් ද හැඳින්වේ.උෂ්ණත්ව ප්‍රතිලෝම වර්ග 2 කි.ස්ථිතික උෂ්ණත්ව ප්‍රතිලෝමය හා ගතික උෂ්ණත්ව ප්‍රතිලෝමය වේ.
ස්ථිතික උෂ්ණත්ව ප්‍රතිලෝමය ඇති වීම සඳහා තිබිය යුතු අවශ්‍යතා 5 කි.
- දිගු රාත්‍රී කාලයක් - සූර්ය තපනයෙන් ලැබෙන උෂ්ණත්වය සම්පූර්ණයෙන් පිටකෙරේ.
- වළාකුඵවලින් තොර පැහැදිලි අහස - මේ නිසා භූ විකීරණය බාධාවකින් තොරව ඉහළ අහසට යයි.
- නිශ්චල වායු ගෝලීය තත්ත්වය - වාතය චංචල නම් බැහැරින් හමන වාතය සමඟමිශ්‍ර වී උණුසුම් වීමට ඉඩ ඇත.නිශ්චලව පවතී නම් පොළොවේ සීතල නිසා වායුව සිසිල් වේ.
- වියලි සීතල වායුවක් - වාතය වියළි වූ විට භූ විකිරණ එක වර උරා ගනී.
- හිමෙන් වැසී ගිය භූ තලය - හිම වැස්ම නිසා පරාවර්තනය අධිකය.හිම වැස්ම නැති වුවද උෂ්ණත්ව ප්‍රතිලෝමය සිදුවේ. හිම වැස්ම ඇති විට ක්‍රියාකාරිත්වය ඉක්මන් වේ.
ඉහත සාධක නිසා භූතලය අධික ලෙස සිසිල් වේ. නමුත් ඉහළ පිහිටි වායුව එසේ සිසිල් නොවේ. මේ නිසා භූතල ආසන්නයේ ඇති වාතයේ උෂ්ණත්වය හා සාපේක්ෂව බලන විට ඉහළ වායු ගෝලයේ උෂ්ණත්වය වැඩිය. මෙය ස්ථිතික උෂ්ණත්ව ප්‍රතිලෝමයයි.
ගතික උෂ්ණත්ව ප්‍රතිලෝමයට බලපාන හේතු දෙකකි.
- වායු චලනය නිසා යම් ප්‍රදේශයක පවතින උණුසුම් වායු කොටස් ඊට වඩා උෂ්ණත්වය අඩු ප්‍රදේශයකට ගලා යාමෙන් උණුසුමින් වැඩි වායුව ඉහළින් පිහිටයි.
- කඳුවැටි හා නිම්න ප්‍ර දේශ ආශ්‍රිතව රාත්‍රී කාලයේදී කඳු මුදුන් වල වායුව නිම්නවල වායුවට වඩා සීඝ්‍රයෙන් සීතල වේ. සීතල වායුව බරින් වැඩි නිසා කඳු බෑවුම් දිගේ පහළට ගලා විත් නිම්නතුල එක් රැස් වේ. එවිට නිම්නවල පවතින ඊට වඩා උණුසුම් වූ වායුව බෑවුම දිගේ ඉහළ ගොස් සීතල වායුවට උඩින් පිහිටයි. එනිසා භූතලය සිට ඉහළට යන විට උෂ්ණත්වය වැඩිවේ. උෂ්ණත්ව ප්‍රතිලෝමය ඇතිවීමට බෑවුම දිගේ පහළට ගලන වායුව අනුප්‍රාන්ත සුළං ලෙසත් පහළට ගලන වායුව ප්‍රතිප්‍රාන්ත සුළං ලෙසත් හැදින්වේ.
වායුගෝලයේ තිරස් ව්‍යාප්තිය
තිරස් උෂ්ණත්ව ව්‍යාප්තිය ලෙස හැදින්වෙන්නේ පෘථිවියේ එක් ස්ථානයක සිට තවත් තැනකට පෘථිවි තලය දිගේ ගමන් කරන විට ඇතිවන උෂ්ණත්ව වෙනස් වීමයි. මෙය පෙන්වීමට සමෝෂ්ණ රේඛා භාවිතා කරයි.
මෙයට බලපාන සාධක
- අක්ෂාංශ ගත පිහිටීම. පෘථිවියේ පරිභ්‍රමණය හා 23.5 º ආනතියක් පැවතීම නිසා පෘථිවියේ සෑම ප්‍රදේශයකටම එකාකාරව හිරු රැස් නොලැබේ. නිවර්තන රේඛා අතර ප්‍රදේශයේ උෂ්ණත්වය වැඩිය.නිවර්තන වලින් බැහැරව ද්‍රැව දෙසට යත්ම උෂ්ණත්වය අඩු වන්නේ වායු ගෝලය හරහා ගමන් කළ යුතු දුර වැඩි නිසාය.
- උච්චත්වය (මුහුදු මට්ටමේ සිට භූමියේ උස) උච්චත්වය වැඩිවීම අනුව උෂ්ණත්වය අඩුවේ. පතන සීඝ්‍රතාවය ලෙස හඳුන්වන මෙය සෑම ඉහළ යන 100m කටම 0.64 ºc උෂ්ණත්වය අඩුවේ.
- සාගරයේ සිට ඇති දුර ඕනෑම ජල තලාවක් ඒ අවට උෂ්ණත්වය පාලනය කරයි. ගොඩබිම ජලයට වඩා ඉක්මනින් රත්වන අතර දිවා කාලයේ සාගරය ගොඩබිමට වඩා සිසිල්ය. සිසිල් ජල තලයෙන් හමා එන සුළං ගොඩබිම උෂ්ණත්වය අඩු කරයි.
- ගොඩබිම් හා සාගර වල ව්‍යාප්තිය දක්ෂිණාර්ධ ගෝලයේ ජල තලය වැඩිය. උත්තරාර්ධ ගෝලයේ ගොඩබිම් වැඩිය. ජලය හා ගොඩබිම් අතර සිදුවන අසම තාපනය නිසා උත්තරාර්ධ ගෝලයේ උෂ්ණත්වය වැඩිවන අතර දක්ෂිණාර්ධ ගෝලයේ උෂ්ණත්වය අඩුය.
- සාගර ප්‍රවාහ වල බලපෑම අක්ෂාංශ 30º ට ඉහළ ප්‍රදේශ වලට තාපය ලැබෙන්නේ සූර්ය විකිරණ නිසාම නොවේ. නිවර්තන ප්‍රදේශවල සිට ගලා එන උණුසුම් වායු ධාරා සහ සාගර ප්‍රවාහ ඊට හේතු වේ. උණුසුම් සාගර ප්‍රවාහ වල බලපෑම නිසා ඉහළ අක්ෂාංශ වල වෙරළාසන්න ගොඩබිම් වල සීතල අඩුය. ඉහළ අක්ෂාංශ ප්‍රදේශ වල සිට හමා එන සීත සාගර ප්‍රවාහ නිසා පහළ අක්ෂාංශ ප්‍රදේශ වල ගොඩබිම් හා සාගර වල උෂ්ණතුවය වෙනස් විය හැක.
- සුළං
වායුගෝලීය සංසරනය නිසා ඇතිවන සුළං රටාවන් ද උෂ්ණත්ව ව්‍යාප්තිය කෙරෙහි බලපායි.
ඉහත සඳහන් සාධක පදනම් කරගෙන ලෝකයේ තිරස් උෂ්ණත්ව ව්‍යාප්තිය සැකසී ඇත.
