ජල චක්‍රය / ජලාවර්තන චක්‍රය (Hydrological Cycle)

කාර්මික විද්‍යාල මඟින් පවත්වනු ලබන, ජාතික තාක්ෂණික සහතිකය (සිවිල් ඉංජිනේරු) හෙවත් NCT (civil) තුන් අවුරුදු අර්ධකාලීන පාඨමාලාව සඳහා මාර්ගෝපදේශ ලිපි පෙළ

විෂයය කේතය       :  W&E 

විෂයය                   : ජලය සහ පරිසරය  (Water & Environment)

පරිච්ඡේද අංකය      : W&E-02

මාතෘකාව               : ජල චක්‍රය / ජලාවර්තන චක්‍රය (Hydrological Cycle)

 හැඳින්වීම

 පොළොවේ සහ සාගරයේ ඇති ද්‍රව ජලය, ස්වභාවික ක්‍රම මඟින් ජල වාෂ්ප බවට පත්වී වායුගෝලයට එකතු වී, නැවත ද්‍රව හෝ ඝන ලෙසින්  පොළොවට ලැබීමේ චක්‍රාකාර ක්‍රියාවලිය “ජල චක්‍රය හෙවත් ජලාවර්තන චක්‍රය (Hydrological Cycle)” ලෙසින් හඳුන්වයි.

ප්‍රධාන අවස්ථා

වාෂ්පීකරණය (Evaporation)

සූර්‍යය තාපය නිසා, පොළව මතුපිට පිහිටි ජලශ වල ඇති ජලයද, සාගරයේ ජලයද සහ පසේ ඉහලම ස්ථර වල ඇති ජල අංශු හෙවත් තෙතමනය (දිය සීරාව/Moisture) ද්‍රව අවස්ථාවේ සිට වායු අවස්ථාවට පත්වී ජල වාෂ්ප(Vapor) ලෙස වයු ගෝලයට එකතු වේ. මෙම ක්‍රියාවලිය වාෂ්පීකරණය(Evaporation) නම් වේ.

උත්ස්වේදනය (Transpiraton)    

රසෝද්ගමනය මඟින් ශාඛ තුලට ලබා ගන්නා ජලය, ජල වාෂ්ප ලෙසින් වායුගෝලයට මුදා හරී.  මෙම ක්‍රියාවලිය උත්ස්වේදනය (Transpiration) ලෙසින් හඳුන්වයි.

මෙසේ වායුගෝලයට එකතුවන ජල වාෂ්ප, වලාකුළු ලෙසින් ඉහල වායුගෝලයේ එකතු වේ.

ජල වාෂ්ප ඝනීභවනය (Condensation)    

වායුගෝලයේ ශීත කලාප හරහා මෙම වලාකුළු ගමන් කිරීමේදී, ජල වාෂ්ප නැවත සිසිල් වී ද්‍රව හෝ ඝන ලෙසින්  ඝනීභවනයට පත්වේ.

වර්ෂනය (Precipitation)

වළාකුඑ වල ඇති සන්තෘප්ත ජලය, ඝන හෝ ද්‍රව ලෙසින් පොළොවට පතිත වීම, වර්ෂනය (Precipitation) ලෙසින් හැඳින්වේ.

මීදුම,තුෂර,හිම,තුහින හෝ ද්‍රව ජලය ලෙසින් වර්ෂනය පොළවට ලැබේ.

අතුරුවරනය / උඩුවියන් රඳවනය(Interception)

පොළොවට ලැබෙන වර්ෂනයෙන් කොටසක් ශාඛ මඟින් රඳවා, නැවත වායු ගෝලයට මුදා හැරීම, අතුරුවරනය / උඩුවියන් රඳවනය(Interception) ලෙසින් හඳුන්වයි.

ඇතුල්කාන්දුව (Infiltration)

පොළොව මතට පතිත වන ජලය, පොලෝ පෘෂ්ඨය හරහා පස තුලට ගමන් කිරීම, ඇතුල්කාන්දුව (Infiltration) ලෙසින් හඳුන්වයි.

වෑස්සීම (Percolation)

ඇතුල්කාන්දු වන ජලය, ගුරුත්ව බලපෑම මත, පාරගම්‍ය පස් ස්ථර (Permeable soil layers)  අතරින් පහලට ගමන් කිරීම “වෑස්සීම (Percolation)” නමින් හඳුන්වයි.

පස් අතර ඇති හිදැස් අඩු වී, පස් අංශු එකට තදව පිහිටි පස් ස්ථර වලදී මෙන්ම, මැටි සහිත පස් ස්ථර වලදී ද, වෑස්සුම් වේගය ඉතා අඩු වේ. සවිවර පස් ස්ථර වලදී මෙන්ම, වැලි සහිත පස් ස්ථර වලදී, ඇතුල් කාන්දු වේගය ඉහල අගයයක් ගනී.

පැය 1කදී පොලව තුලට වෑස්සෙන දුර ප්‍රමාණය අනුව වෑස්සුම් වේගය mm/h හෙවත් පැයට මිලිමීටර් වලින් ගණනය කරනු ලැබේ.

වඩා හොඳ පාංශු විවර ඇති වැලි සහිත පසකදී, වෑස්සුම් වේගය 250 mm/h පමණ වේ.

සවිවර නොවන මැටි සහිත පොලොවකදී, වෑස්සුම් වේගය 1.25 mm/h පමණ වේ.

වෑස්සීමට හිතකර වැලි සහිත පසකදී වුවද, භූමිය වඩා බෑවුම් සහිත නම්, වෑස්සුම් වේගය අඩු අගයක් ගනී.   

තැන්පත් වීම / සංචිත  (Storage)

වෑස්සෙන ජලය ආකාර 3කින් භූගතව තැන්පත් වේ. මෙසේ තැන්පත් වූ ජල ගබඩා වලට “ජල සංචිත” යයි කියනු ලැබේ.

1. මතුපිට පාරගම්‍ය පස් ස්ථර වල “තෙතමනය” (Moisture) ලෙස
2. පාරගම්‍ය පස් ස්ථර පවතින කලාපයේ ඇති භූ ජල සංචිතයට (Under ground water storage) එක් වූ ජලය ලෙස
3. අපාරගම්‍ය පාෂාණ ස්ථර (Bed rock) වල ඇති පැලීම් සහ කුස්තූර තුල තැන්පත් වූ ජල සංචිත ලෙස

තෙතමනය ලෙස රැඳෙන ජලය සහ පාරගම්‍ය කලාපයේ ඇති ජල සංචිත කාලගුණය අනුව වෙනස් වන නමුත්, පාෂාණ ස්ථර වල රැඳුනු ජල සංචිත එසේ වෙනස් නොවේ.

අපදාවය  (Run off))

වෑස්සීම මඟින් පස් ස්ථර සම්පූර්ණයෙන්ම ජලයෙන් සංතෘප්ත වී, තවදුරටත් ජලය අවශෝෂණය කරගත නොහැකි අවස්ථාවලදි, වර්ෂනය මඟින් තව දුරටත් ලැබෙන ජලය, පොලොව මතුපිටින් ගලා යයි. මෙම ක්‍රියාවලිය “අපදාවය  (Run off)” ලෙසින් හඳුන්වයි.

පොලොව සමතල වන අවස්ථා වලදී අපදාවය ඉතා සෙමින් සිදුවන අතර, වඩාත් බෑවුම් සහිත බිමකදී අපදාවය වේගවත් වේ.

මෙසේ අපදාවයට භාජනය වන ජලයෙන් කොටසක් පොලොව මතුපිට ජලාශ වලට එකතු වේ. තවත් කොටසක් දිය පහරවල් ඔස්සේ ගංගා වලට එකතු වී සාගරයට ගලා බසී.