ගුප්ත අධිරාජ්‍යය හා බුදු දහම (05 කොටස)
බුද්ධ ප‍්‍රතිමාවේ ආසන.
මෙයින් අදහස් වන්නේ බුදු පිළිමයේ දෙපා තබා තිබෙන ආකාරයයි.
• පද්මාසන පද්මාසනයක් ආකාරයට ඉදගැනීම මෙයින් අදහස් වේ. මෙහි ඉරියව් ලෙස දනහිස් නමා පතුල් උඩු අතට හැරුනු පරිදි දකුණු පාදය වම් කලවයට උඩින් ද වම් පාදය දකුණු කලවයට උඩින් ද සිටින ආකාරයෙන් හිදීම පද්මාසනයයි.
• වීරාසනය වම් පාදය දකුණු පාදය යටින් හා දකුණු වම් පාදය උඩින් සිටින අයුරින් තබා හිද ගැනීම වීරාසනයයි.
• භද්‍රාසන තරමක් උසට තනන ලද විශේෂ ආසනයක් මත හිද කලවා දෙපසට විහිදුවා ආසනයෙන් පහතට වැටෙන පා දෙක පීඨයක මත සිටිනා අයුරින් දැක්වෙන්නේ භද්‍රාසනයයි.
මේ ආකාරයට ගුප්ත යුගයේදි නොයෙක් අංග එක් කරමින් බුද්ධ ප්‍රතිමා කලාව දියුණු වී ඇත. බුද්ධ චරිතයේ විශේෂ සිදුවීම් මුල් කරගනිමින් චිත්‍ර කලාවද වර්ධනය විය. ගල් කැබලිවල මෙම සිදුවීම් චිත්‍රණය කර ඇත. සාරනාථ කෞතුකාගාරයේ ගල් කැබලිවල සිතුවම් කළ බුද්ධ චරිතයේ ප්‍රධාන හා අප්‍රධාන සිදුවීම් අටක් තිබේ. බුදුන්ගේ උපත, සම්බෝධිය, ධර්ම චක්‍ර ප්‍රවර්තනය, මහා පරිනිර්වාණය යන ඒවා ප්‍රධාන සිදු වීම්ය. මේවා ලුම්බිනිය, බුද්ධගයාව, සාරානාථය, කුසිනාරාව යන ස්ථානවලින් හමු වී ඇත. අප්‍රධාන සිදුවීම් ලෙස ත්‍රයස්ත්‍රිංශන් දිව්‍ය ලෝකයෙන් ආපසු වැඩමවීම, නාලාගිරි දමනය, වදුරාගේ මී දානය විශ්වරූප ප්‍රදර්ශනය යන නිර්මාණ සංකස්ස, රජගහ, පාරිල්‍යෙයක හා ශ්‍රාවස්ති යන ස්ථානවලින් හමු වී තිබේ. මේ ආකාරයට චිත්‍ර කලාව අතින් ගුප්ත යුගය විශේෂ දියුණුවක් ලැබිය. අජන්තා බිතු සිතුවම් මෙයට කදිම නිදසුන්ය. ජාත්‍යන්තර කීර්තියක් ඒවාට ලැබී ඇත්තේ ගුප්ත නිර්මාණ ශිල්පියා ගේ කලා කෞශල්‍යයෙන් බව අවිවාදයෙන් පිළිගත යුතුය.
බෝධිසත්ව ප්‍රතිමා.
බෝධිසත්ව ප්‍රතිමාද ගුප්ත යුගයේදි නිර්මාණය වී ඇත. ඒ හා සමගම ධ්‍යානි බුදුවරුන් පස් නමකගේ ප්‍රතිමාද තනා ඇත. අමිතාභ, අක්ෂෝම්‍ය, රත්නසම්භව, අමෝඝසිද්ධි, වෛරෝචන යන බුදුවරුන්ගේ ප්‍රතිමා මීට අයත්ය. මීට අමතරව අවලෝකිතේශ්වර, මෛත්‍රෙය හා මංජුශ්‍රී යන බෝධිසත්ව ප්‍රතිමාද හමු වේ. ගුප්ත යුගයේ මහායාන සම්ප්රදාය ප්‍රචලිතව පැවති නිසා බෝධිසත්ව ප්‍රතිමා නිර්මාණය වන්නට ඇති බව සිතිය හැක. නමුත් ඒවාද බුදු දහමේ ව්‍යාප්තිය මනාව පෙන්නුම් කරයි.
වෙනත් නිර්මාණ.
බුද්ධ ප්‍රතිමාවලට බෝසත් ප්‍රතිමාවලට චිත්‍රවලට අමතරව චෛත්‍යය, කුළුණු ආදියද ගුප්ත කලාව තුළ අන්තර්ගතය. ඒවාද බෞද්ධ තේමාවන් යොදාගනිමින් නිර්මාණය කර ඇත. සාරානාථයේ ධමේඛ ස්තූපය ගුප්ත යුගයට අයත් වූවක් බව තහවුරු කරගෙන ඇත. භික්ෂූන් වහන්සේලාගේ වාසය සදහා බොහෝ වෙහෙර විහාරද ගුප්ත යුගයේ ඉදිකර තිබේ. සාරානාථයේ තැන තැන විසිරුණු විහාරස්ථානවල නටබුන් බොහෝමයක් දක්නට ලැබේ. මේවාද නොයෙක් කැටයම් සිතුවම්වලින් අලංකාර කර ඇත. බොහෝ විට පාෂාන යොදාගෙන සිද්ධස්ථාන ගොඩනගා ඇත.
මීට ප‍්‍රථමයෙන් භාරත දේශයේ තිබුණු ගන්ධාර , මථුරා , අමරාවතී වැනි කලා මධ්‍යස්ථාන වලින් ඇති වූ විවිධ මූර්ති සම්ප‍්‍රදායයන්වලට වඩා සම්පූර්ණ වූ පරිපූර්ණ වූ කලාකෘතින් බිහිවූයේ මේ ගුප්ත කලා සම්ප‍්‍රදායෙනි. භාරතීය කලා සම්ප්රදාය විදේශිය බලපෑම් වලින්තොරව දේශීය ලක්ෂණ වලින් පරිපූර්ණ වූ කලාවක් බවට පත් වූයේ මේ ගුප්ත කලා සම්ප්රදාය පැවතුණු කාලයේදීය. අජන්තා බිතු සිතුවම් වල විශිෂ්ටතම නිර්මාණ ගුප්ත රාජ සමයට අයත් වීමෙන් එය වඩාත් තහවුරු වේ.
