අනුරාධපුරයේ රාජධානියේ ඓතිහාසික ස්ථාන 6
ජේතවන ස්ථූපය
පණ්ඩුකාභය රජු මල්වතු ඔය අසල අනුරාධ නගරය ස්ථාපනය කළ බව වංශකතා වල සඳහන් වේ. රජු අනුරාධපුර අටලොස් ගවුවක් පමණ දිග පළලැති පවුරක් කරවා ජය වැව හා අබා වැව බඳ වා මාළිගා, කෝවිල් ආදිය ඉදිකර සිවු දිශාවේ දොරටු සතරක් සහිතව ඉතාමත් සැලසුම් සහගතව නගරයක් ඉදි කරවන ලදී. ක්‍රි.ව 11 වන සියවස දක්වා ශ්‍රි ලංකාවේ අග නගරය වූයේ අනරාධපුරයයි.
පණ්ඩුකාභය රජුගෙන් පසු ඔහුගේ පුත් මුටසිව රාජ අභිශේක ලැබීය. මේ රජතුමා මහා මේඝවන නම් උයනක් කරවීය. මේ උයන ආරම්භ කළ දවසේ නොකල් මහා වැස්සක් ඇද හැලුණු බව කියවේ. මේ හෙයින් මහා මේඝ වන නාමය ව්‍යවහාර වූයේ යැයි සිතිය හැක. මහා මේඝ වනයේ නැගෙනහිර ප්‍රදේශය නන්දන උයන නම් විය. ක්‍රි.පූ. 3 වන සියවසේ ලංකාවට වැඩම කළ මිහිඳු හිමියන් දින 7 ක් තිස්සේ ධර්ම දේශනා කළේමේ නන්දන උයනේය.
බුදුදහම ප්‍රථම වරට ලංකාව පුරා පැතිර ගියේ නන්දන උයනෙනි. එම නිසා එම උයන ආලෝකය විහිදුවන උයන යන අර්ථයෙන් ජෝතවන නමින් ප්‍රසිද්ධ විය. පසුව ජේතවනය නම් විය. ක්‍රි.ව. 276-303 අතර කාලයේ ලංකාවේ රජ කළ මහසෙන් රජතුමා ජේතවනාරාම ස්ථූපය හා සංඝාරාමය නිර්මාණය කළ බව මහා වංශයේ සඳහන් වේ. ලොව විශාලතම ගඩොල් මුවා ස්මාරකය ලෙස මෙය පිළිගැනේ.
මහසෙන් යුගය ඉතා වැදගත් කාල පරිච්ඡේදයක් විය. ඝෝඨාභය රජුගේ පුතුන් දෙදෙනා වූ දෙටුතිස් හා මහසෙන් කුමරුන්ට ඉගැන්වූයේ සංඝමිත්‍ර භික‍ෂුවයි. මහසෙන් කුමරු රජ වීමෙන් පසු සංඝමිත්‍ර නම් සොළී භික්ෂුව රජුව වැරදි ක්‍රියා මාර්ගයකට පොළඹවා ගත්තාය. සංඝමිත්‍ර භික්ක‍ෂුවගේ අභිප්‍රාය වූයේ වෛතුල්‍ය වාදය පතුරුවමින් මහායානික මත ථේරවාදී බුදු දහමට එකතු කරවීමයි. රජු වෛතුල්‍ය වාදය පිළිගන්න යැයි මහා විහාර භික‍්ෂූන්ට දැන් වූ අතර මහා විහාර භික්ෂූහු එය ප්‍රතික්ෂේප කළහ. ඒ නිසා මහා විහාරයට දන් පැන් දීම වැලැක්වීමට රජු අන කරන ලදී. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙසින් මහා විහාරික භික්ෂූහු මහා විහාරය අතහැර දමා රෝහණ දේශයටත් කඳුකර දේශයටත් නික්ම ගියහ. ඉන් පසු සංඝමිත්‍ර භික්ක‍ෂුවගේ මැදිහත් වීමෙන් මහා විහාරය කඩා බිඳ දමා මෙම භූමියේ ලොව සුවිශාලම දාගැබ වූ ජේතවනය ඉදිකරන ලදී. ජේතවන භික්ෂූ පරම්පරාව සාගලීය නිකාය ලෙස ඇරඹීය.
පිහිටි පොළවට වඩා උසට පිහිටි මළුවක මැද ස්ථුපය සාදා තිබේ. ස්ථුපය වටා අභ්‍යන්තර මළුවද ඊට පිටින් බාහිර මළුවද පිහිටා තිබේ. ස්ථුපයේ පාදමේ පරිමාණය අඩි 1147 කි. දාගැබ් මළුව දිගින් අඩි 576 කි. දාගැබ් මළුවට පිවිසීමට සතර දිශාවෙන්ම පිය ගැට පෙළ ඇත. සළපතල මළුව වටා ඇත් පවුරක් විය. සළපතල මළුවට පහලින් වැලි මළුව වේ. වැලි මළුව වටා ගලින් කළ පවුරක් වේ. වහළක් සහිත මණ්ඩප වලින් සමන්විත ගෝපුර 4 ක් වැලි මළුවට සම්බන්ධව සළපතල මළුවට පිවිසෙන දොරටුව වටා සමාන්තරව සතර දිශාවට මුහුණලා ඇත. ජේතවන ස්ථූපයේ අනෙක් ස්ථූපවල මෙන් පේසාවළලූ, ඝර්භය, හර්මිකාව හෙවත් හතරැස් කොටුව, ඡත්‍රය යන අංගයන්ගෙන් යුක්තය.
ජේතවන ස්ථුපයේ වාහල්කඩ හෙවත් ආයක හතර දිශා හතරට මුහුණලා සළපතල මළුවේ හා වැලිමළුවේ දොරටුවලට කෙලින් සාදා තිබුණි. වාහල්කඩ චිත්‍ර වලින්ද, අලංකාර කැටයම් වලින්ද සරසා තිබුණි. වාහල්කඩ දෙපස ඇති මිටි කුළුණු දෙකේ දිශා පාලක රූප තනා තිබේ. ඊට ඇතුළතින් උස කුළුණු දෙකක් වෙයි. ඒවායේ මුදුනේ සත්ව රූපද, නැගෙනහිරින් ඇතාද, දකුණින් ගවයාද, බටහිරින් අශ්වයාද, උතුරින් සිංහයාද වේ. මේ කුළුණු වල විවෘත පැතිවල කල්ප වෘක‍ෂ, ලියවැලි මෝසතර සහිත කැටයම් ය.
- මහසෙන් රජුගෙන් පසු ලංකාද්වීපයේ පහළ වූ රජවරුන් රාශියක් ජේතවන ස්ථූපය පිළිසකර කටයුතු හා ආරම පෙදෙස් සංවර්ධනය කරන ලදී.
- මිත්‍රසේන රජු ජේතවන ස්ථුපයේ ඇත් පවුර හරහා තොරණක් තැනවීය.
- ධාතුසේන රජු රන් ආලේප කළ චක්‍රය සවිකර එයට විශාල මැණිකක් එබූ පළිගු මුදුවක් පළදවා විසිතුරු කැටයම් කළේය.
- 1 වන අග්ගබෝධි රජු මැණික් වැඩ සහිත රන් ජත්‍රයක් ස්ථුපය මත පිහිටුවිය.
- 111 වන මොග්ගලාන රජු ස්ථුපය අලූත්වැඩියා කරවීය.
- චෝල ආක්‍රමණ වලට ස්ථුපය සහිත ආරාමය ගොදුරු වීමෙන් පසු 1 පරාක්‍රමබාහු රජු ප්‍රතිසංස්කරණය කළේය.
