පෘථිවියේ සංයුතිය
සෞරග්‍රහ මණ්ඩලයේ ග්‍රහලෝක අතර ජීවින් සහිත එකම ග්‍රහලොව ලෙස, පෘථිවිය සුවිශේශී වේ. ජීවීන්ගේ පැවැත්මට අවශ්‍ය වායුව, ජලය හා සූර්යාලෝකය පැවතීම ඊට හේතුවයි. මතුපිට වර්ග ප්‍රමාණය වර්ග කිලෝමීටර මිලියන 510 ක් පමණ වන පෘථිවිය, ඉතා විශාල පද්ධතියක් වශයෙන් සැලකිය හැකිය. පෘථිවි පද්ධතිය උප පද්ධති හතරකින් සමන්විත වේ. ඒවා නම්,
- ශිලා ගෝලය
- ජල ගෝලය
- වායු ගෝලය
- ජෛව ගෝලය, වේ.
ශිලා ගෝලය
පෘථිවි කබොල හා ප්‍රාවරණයේ ඉහළ කොටස ඇතුළත් කලාපය ශිලාගෝලය ලෙස හැදින්වේ. ව්‍යූහය අනුව ශිලාගෝලය කොටස් දෙකකින් සමන්විත වේ. එම කොටස් දෙක නම් පෘථිවි කබොල හා ප්‍රාවරණයයි. පෘථිවි කබොල නැවත කොටස් දෙකකට බෙදේ. එනම් මහද්වීපික කබොල හා සාගරික කබොලයි.
ශිලාගෝලය ජීවින්ගේ වාස භූමියයි. මානව ක්‍රියාකාරකම් වලින් වැඩි ප්‍රමාණයක් ශිලා ගෝලය තුළ සිදු කරයි. මිනිස් අවශ්‍යතාවන් ඉටුකරගැනීම සදහා ශිලාගෝලයෙහි ඇති ජීවී හා අජීවී සම්පත් ප්‍රයොජනයට ගැනේ.
ශිලාගෝලයෙහි ඇති සම්පත් ප්‍රයෝජනයට ගැනීමේදී ශිලාගෝලයට විවිධ බලපෑම් ඇති වේ.එනම්,
- ඛනිජ සම්පත් ලබා ගැනීමට පොළොව කැනීමේදි සිදුවන හායනය,
- වනාන්තර එළිකිරීම නිසා භූමිය නිරාවරණය වීමෙන් පාංශු ඛාදනය තීව්‍ර වීම,
- මතුපිට භූ දර්ශනය වෙනස් වීම,
- භූගත ජල මට්ටම වෙනස් වීම ආදිය සිදු වේ.
වායු ගෝලය
පෘථිවිය වටා පිහිටි විවිධ වායු ස්තර වලින් සමන්විත තුනී ස්තරය,වායුගෝලයයි.ගුරුත්වබලය නිසා වායුගෝලය පෘථිවිය හා බැදී පවතී.වායුගෝලයේ වායුව වැඩි වශයෙන්ම අන්තර්ගත වන ඉතා වැදගත් කොටස ලෙස සැලකෙන්නේ භූ තලයේ සිට 120km දක්වා කලාපයයි.පෘථිවි තලයේ සිට 5-6km ක් පමණ දක්වා කලාපය තළ මුළු වායු ප්‍රමණයෙන් 50% ක් අන්තර්ගතය.
ජීවින්ගේ ශ්වසනය සදහා අවශ්‍ය වන ඔක්සිජන් සැපයීමත් ප්‍රභාසංශ්ලේෂණයට අවශ්‍ය කාබන්ඩයොක්සයිඩ් සැපයීමත් වායුගෝලය මගින් සිදු කරේ. වායුගෝලයේ වැඩි වශයෙන්ම ඇත්තේ නයිට්‍රජන් වායුවයි.
වායුගෝලයේ ව්‍යූහය
ප්‍රධාන වශයෙන් උන්නතාංශය සමඟ උෂ්ණත්වය වෙනස් වීමේ ස්වභාවය පදනම්කර ගෙන වායුගෝලය ප්‍රධාන ස්තර හතරකට බෙදා දැක්වේ.
- පරිවර්තීගෝලය
- අපරිවර්තීගෝලය
- මෙසෝගෝලය
- තාපගෝලය
ජල ගෝලය
පෘථිවිය මත විවිධ අයුරින් ව්‍යාප්ත ව ඇති සමස්ත ජල ස්කන්ධය ජල ගෝලය යි. මෙම ජල ප්‍රමාණය ඝන කිලෝමීටර් මිලියන 1386 km වේ. සියලු ම ජීව පද්ධති වල පැවැත්ම සදහා ජලය අත්‍යවශ්‍ය වේ. පානය කිරීම සහ අනෙකුත් ගෘහස්ථ කටයුතු වලට මෙන් ම කෘෂිකර්මාන්තය, කර්මාන්ත හා ප්‍රවාහන වැනි කාර්යයන් සදහා ද ජලය ප්‍රයෝජනයට ගැනේ.
පෘථිවියේ ජල ව්‍යාප්තිය
- සාගර ජලය (සාගර හා මුහුදු)
- භූතල ජලය(භූමිය මතුපිට ගංගා, ඇළදොළ, විල් සහ ජලාශවල )
- භූගත ජලය ( භූමිය තුළ අන්තර්ගත )
- වායුගෝලීය ජලය ( වායුගෝලීය ආර්ද්‍රතාව )
- පාංශූ ජලය ( පස තුළ අන්තර්ගත)
ජලචක්‍රය
භූතලය සහ ජලතල මත තිබෙන ජලය වාෂ්පීකරණය වීමෙන් ද ශාකපත්‍රවල ජලය උත්ස්වේදනය වීමෙන් වායුගෝලයට එක් වේ. ජලවාෂ්ප ලෙස පවතින එම ජලය ඝනීභවනය වී වර්ෂණ ක්‍රියාවලිය මගින් නැවත පොළොවට පතිත වේ.
ජෛව ගෝලය
ජෛව ගෝලය යනු පෘථිවි ගෝලය මත නිරන්තර ක්‍රියාකාරිත්වයෙන් යුතු ශාක සහ සත්ත්ව විශේෂ ඇතුළත් සමස්ත ජීවි පරිසරය යි. වායුගෝලය ,ශිලා ගෝලය හා ජල ගෝලය යන පද්ධතිවල අන්තර් ක්‍රියාකාරීත්වය මත ජෛව ගෝලයේ පැවැත්ම රදා පවති. ජෛව ගෝලයෙ හි ක්‍රියාකරිත්වය සදහා බලපාන සාධක දෙකකි
- ජෛව සාධක
- අජෛව සාධක
ජෛවගෝලයේ සීමාවන්
- ශිලාගෝලයෙහි - ශාකවල මුල් විහිදෙන හා පාංශූ ජීවීන් වෙසෙන කොටස
- ජලගෝලයෙහි - ප්‍රභාසංශ්ලේෂණය සදහා අවශ්‍ය හිරුඑළිය ලැබෙන සාගර පතුල් සීමාව
- වායුගෝලයෙහි - පක්ෂීන් පියාසර කරන සීමාව ( දළ වශයෙන් ඉහළ අහසේ 5000 m පමණ )
