පස නිර්මාණය වීම  කෙරෙහි බලපාන ප්‍රධාන සාධක 

පස නිර්මාණය වීම කෙරෙහි බලපාන ප්‍රධාන සාධක අතර මව් පාෂාණය, දේශගුණය, භූ විෂමතාවය, ඓන්ද්‍රිය පද්ධතිය, කාලය යනාදිය දැක්විය හැකිය. ඒ අනුව එම අංග සවිස්තරාත්මකව පහත පරිදි ඉදිරිපත් කළ හැකිය.

මව් පාෂාණය

පසක ඕනෑම පසක භෞතික ගුණාංග හා රසායනික සංයුතිය තීරණය වන්නේ මව් පාෂාණය මගිනි. උදාහරණයක් වශයෙන් වැලි ගල් හා ග්‍රැනයිට් පාෂාණ වලින් උපත ලබන පසෙහි වැඩි ප්‍රමාණයක් ඇත්තේ තිරුවානා ඛනිජ වේ. එමෙන්ම භාෂ්මික පාෂාණ වල  ප්‍රධාන සංඝටකය වන්නේ මැටිය. ජලයේ දිය වූ කාබන් ඩයොක්සයිඩ් මගින් බිහිවන කාබනික අම්ල සමග ප්‍රතික්‍රියා කිරීමෙන් හුණුගල් වල ඇති කැල්සියම් කාබනේට් ද්‍රව්‍ය බයිකාබනේට් බවට පරිවර්තනය වේ. මෙලෙස පසේ භෞතික හා රසායනික ගුණය නිර්ණය කරන්නේ මව් පාෂාණයේ ස්වභාවයයි.

දේශගුණය

දේශගුණික සාධක අතරින් පස සෑදීමේ ක්‍රියාවලිය ට වැඩි බලපෑමක් කරනුයේ වර්ෂාපතනය හා උෂ්ණත්වයයි. වර්ෂාපතනය හා උෂ්ණත්වය නිරන්තරයෙන්ම දක්නට ලැබෙන නිරක්ෂීය ප්‍රදේශ වල රසායනික ජීර්ණය නොකඩවා සිදු වේ. එමෙන්ම අධික වර්ෂාපතනය නිසා නිවර්තන ප්‍රදේශවල පසේ අඩංගු silica වලින් වැඩි ප්‍රමාණයක් සේදී යයි. අධික උෂ්ණත්වය භෞතික  ජීර්ණයට මහත් සේ බලපායි. එමෙන්ම මෙම  ප්‍රදේශවල අධික වාෂ්පීකරණය පස  දිගු කලක් වියළි කර  තබයි. මේ අතර භූගත ජලයේ කේශාකර්ශනය මගින් මඟින් පොළොව මතුපිටට රැගෙන විත් වාෂ්පීකරණයට ලක් කරයි. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ජලයේ දිය වී තිබූ ලවන පොළොව මතුපිටට පැමිණ ලවන  තට්ටුවක්  සාදයි. එහෙත් සෞම්‍ය  කලාපීය හා උප ආක්ටික් ප්‍රදේශවල පස නිර්මාණය වන්නේ ඉතා සෙමිනි. ඊට බලපා ඇත්තේ ඒ ප්‍රදේශ වල ඇති අඩු උෂ්ණත්වයයි. එමෙන්ම මේ නිසා පසෙහි ඇති හියුමස් ප්‍රමාණයද අඩුවේ. උදාහරණ වශයෙන් කේතුධර වනාන්තර තිරයේ ඇති potisoal පස  දැක්විය හැක.

භූවිෂමතාව

යම්කිසි භූමියක බෑවුම දළ නම් එහි මතුපිට ජලය ගලා යාම ද වේගවත් වේ. එම නිසා පසට උරා ගන්නා ජල ප්‍රමාණය අඩු වේ. එම නිසා දළ බෑවුම් සහිත ප්‍රදේශවල දක්නට ලැබෙන්නේ තුනී පස් තට්ටුවකි. නමුත් තැනිතලා ප්‍රදේශයක ගැඹුරු පසක් දක්නට ලැබේ. පහත් බිම් ප්‍රදේශවල ද ගැඹුරු පසක් දක්නට ලැබේ. එහෙත් එහි ඇත්තේ අසතුටුදායක ජල වහනයක් නිසා පස් තෙත් බවින් වැඩි වෙයි. මෙම නිසා පසෙහි ජීර්ණය  අධික වන ජීර්ණ පසක් නිර්මාණය වේ. නමුත් මද බෑවුම් සහිත භූමියක මැනවින් ජලය බැස යයි. එම නිසා එහි නිර්මාණය වූ පස ගැඹුරුය.

ඓන්ද්‍රිය පද්ධතිය

පැළෑටි හා සත්ව යන කොටස් දෙක ම පසේ වර්ධනයට බලපායි. පැළැටි පසේ සාරවත්භාවය  එනම් කැල්සියම්, මැග්නීසියම්, පොටෑසියම් යනාදිය පසේ  පහළ කොටස්වලින් ලබාගෙන තම කඳ හා පත්‍ර  වල තැන්පත් කර ගනී. ඉන්පසු එය වයසගතව මේරී දිරාපත් වූ  විට නැවත ඒවා පසට ලබා දෙයි. එමගින් පසේ ප්‍රමාණය වැඩිවේ. හියුමස්  පස දුඹුරු හෝ කළු පැහැති අයන රඳවාගනී. ක්ෂුද්‍ර ශාක සංහතියට අයත් බැක්ටීරියා අධික වශයෙන් හියුමස් පරිභෝජනයට ගනි. ශීත දේශගුණ ප්‍රදේශවල බැක්ටීරියා ක්‍රියාකාරීත්වය අඩු වේ. එම නිසා එහි පස මතුපිට හා ඇතුළත හියුමස් එකතු වේ. එහෙත් තෙත් නිවර්තන දේශගුණික කලාපවල බැක්ටීරියා ක්‍රියාකාරීත්වය අධික නිසා ශාක බැක්ටීරියා මගින්  ඔක්සිකරණයට භාජනය වේ. එම නිසා පසේ ඇති  හියුමස්  ප්‍රමාණය අඩුය. එමනිසා ශීත හා උණුසුම් දේශගුණික ප්‍රදේශවල බැක්ටීරියා ක්‍රියාකාරීත්වය තීව්‍රතාවය මත පසෙහි වෙනස්කම්  දක්නට ලැබේ. පස නිර්මාණයට  ජීවීහු සෘජුවම මෙන්ම වක්‍රව දායක වේ. සතුන් මගින් පසේ ඇති වන්නේ යාන්තික ජීර්ණය  සඳහා  උදාහරණයක් ලෙස ගැඩවිලා දැක්විය හැකි ය .සිදුරු හාරාගෙන ජීවත්වන සතෙකි. එමෙන්ම ආහාර වශයෙන් පස ප්‍රයෝජනයට ගන්නා අතර  ගැඩවිලාගේ ජීර්ණ පද්ධතියේ දී පසේ වයනය හා රසායන සංයුතිය සම්පූර්ණයෙන්ම වෙනස් වේ. එමෙන්ම හෝ කූබියන්  හා වේයන් යටිපසහි ඇති අංශු කොටස් විශාල වශයෙන් මතුපිටට රැගෙන එයි. එමෙන්ම මීයන්, හාවන් වැනි සිදුරු හාරාගෙන ජීවත් වෙන සතුන් පසේ සැකැස්ම වෙනස් කර එය තවත් ආකාරයකට සංවිධානය කරයි. සිදුරු හැරීමෙන් අභ්‍යන්තර පස මතු පිටට  රැගෙන එයි. මතුපිට ගල් කැබලි ආදිය අභ්‍යන්තරයට වැටෙන අතර එලෙස පස නිර්මාණය වේ. මෙලෙස ජීව වර්ග තුළින්ද පස නිර්මාණයට විවිධ බලපෑම්  ඇතිවේ.

කාලය

ඉහත කී සාධක සියල්ලම යම් යම් ක්‍රියාවලියක් කිරීමට නම් යම්කිසි කාලයක් අවශ්‍ය වේ. මේරූ පසක් නැතහොත් පරිනත පසක් බවට පත් වීම සඳහා පස සෑදීමේ ක්‍රියාවලිය ක්‍රියාත්මක වීම සඳහා දිගු කාලයක් ගත වී තිබිය යුතුය. එවැනි පසක් පහසුවෙන් හඳුනාගත හැකිය. එනම් එවැනි පසක් පහසුවෙන් හඳුනාගත හැකි වන අන්දමට ස්ථිර පිහිටා තිබිය යුතුය. එහෙත් මෑතකදී හඩුනගත් දියළු පස, glasiyar නිදිසාදිත අතුරු මැටි පස වයසින් බාලය. ඒවායේ ස්තර කිසිවක් නැත. එහෙත් පරිණත පස්වල වයස මෙපමණි යැයි කීම අපහසුය. නිවර්තන ප්‍රදේශවල  සමහර පස් වර්ග වයසින් වසර  දස ලක්ෂ එකක  සිට දස ලක්ෂ 6 දක්වා පැරණියැයි පාංශු  විද්‍යාඥයෝ විශ්වාස කරති. මින් පැහැදිලි වන්නේ පසක් නිර්මාණය වීමට ඉතා දීර්ඝ කාලයක් ගතවන බවය.

මීට අමතරව පස සෑදීම කෙරෙහි මනුෂ්‍ය ක්‍රියාකාරකම් වල බලපෑම ද දක්නට ලැබේ. කෘෂිකාර්මික වගා ක්‍රම, පාංශු සංරක්ෂණ ක්‍රම, කෘතිම පොහොර භාවිතය, ජල සම්පාදනය සහ වන විනාශය වැනි ක්‍රියාකාරීත්වය තුළින් තිබෙන පස වෙනස් කර හාත්පසින්ම වෙනස් පසක් නිර්මාණයට මිනිසා දායක වෙයි. 

සැකසුම: nayani pabasara 

University of kelaniya