මූල්‍ය පද්ධතිය - කොටස්වෙළඳපොළ - Share Market
ලැයිස්තුගත සමාගම් වල කොටස් ණයකර ආදී සුරැකුම්පත් මිලට ගැනීම හා විකිණීම සිදුවන ස්ථානය හෝ අවකාශය කොටස් වෙළඳපොළයි
කොටස් වෙළඳපොළ ප්‍රධාන කොටස් 02 කි.
- ප්‍රාථමික කොටස් වෙළඳපොළ ( Primary Share Market)
- ද්විතීයික කොටස් වෙළඳපොළ( Secondary Share Market)
ප්‍රාථමික කොටස් වෙළඳපොළ
සීමිත සමාගමක කොටස් සෘජුවම එම සමාගමෙන් මිළඳී ගැනීම සිදු කරන වෙළඳපොළයි
එනම්, සමාගමක් ප්‍රථම වරට කොටස් නිකුත් කිරීමේදී හෝ නිකුත් නොකළ කොටස් නිකුත් කිරීමේදී ආයොජකන් විසින් සෘජුවම අදාළ සමාගමෙන් කොටස් මිළඳී ගැනීමයි. කොටස් ආයෝජකයෙකුට ප්‍රාථමික කොටස් වෙළඳපොළේ දී කොටස් මිළට ගැනීම පමණක් සිදු කළ හැකිය. මූලික ප්‍රසිද්ධ නිකුතුවකින් හෝ පරිණත ප්‍රසිද්ධ නිකුතුවකින් ආයෝජකයින් කොටස් මිළඳී ගැනීම සිදු කරයි.
- මූලික ප්‍රසිද්ධ නිකුතුව
සමාගමක් ප්‍රථම වරට මහජනයාට කොටස් හෝ ණයකර නිකුත් කිරීමයි. මෙහිදී සමාගමක් ප්‍රථම වරට කොටස් නිකුත් කිරීම මඟින් මහජනයාට දායක වීමට ඇරයුම් කරනු ලබයි
- පරිණත ප්‍රසිද්ධ නිකුතුව
පවත්නා සමාගමක් සිය ප්‍රාග්ධනය වැඩි කර ගැනීම සඳහා සමාගමේ නිකුත් නොකළ කොටස් ප්‍රාග්ධනයෙන් යම් ප්‍රමාණයක් වෙළඳපොළට නිකුත් කිරීම මින් අදහස් වේ.
ද්විතීයික කොටස් වෙළඳපොළ
ආයෝජකයින් ප්‍රාථමික වෙළඳපොළෙන් මිළඳී ගත් කොටස් නැවත එකිනෙක පුද්ගලයින් අතර ගනුදෙනු වන වෙළඳපොළයි( කොටස් විකිණීම හා මිළට ගැනීම)
මෙහිදී කොටස් මිළඳි ගැනීම හා විකිණීම යන අංශ දෙකම සිදු වේ.
ශ්‍රී ලංකාවේ ද්විතීයික කොටස් වෙළඳපොළ ලෙස ක්‍රියාත්මක වන්නේ කොළඹ ව්‍යාපාර වස්තු හුවමාරුවයි
කොළඹ ව්‍යාපාර වස්තු හුවමාරුව
Colombo Stock Exchange/ CSE
ලැයිස්තුගත සමාගම්හි කොටස් හුවමාරු කිරීම් ( මිලඳී ගැනිම හා විකිණීම) පරිපාලනය කරන ආයතනයයි
මෙය සමාගම් පණත යටතේ ඇපයෙන් සීමිත සමාගමක් ලෙස සංස්ථාපනය කර ඇත.
කොළඹ කොටස් වෙළඳපාළ කටයුතු අධීක්ෂණය හා විධිමත්කරණය සිදු කරන්නේ ශ්‍රී ලංකා සුරැකුම්පත් හා විනිමය කොමිෂන් සභාව විසිනි. කොළඹ කොටස් වෙළඳපොළේ මූලික කාර්යය භාරය වන්නේ කොටස් සඳහා ද්වීතීයික වෙළඳපොළක් ලෙස කටයුතු කිරීමයි.
කොළඹ කොටස් හුවමාරුව සංවිධානය වී ඇති ආකාරය/ සංයුතිය
කොළඹ කොටස් හුවමාරුවේ සංයුතිය පහත දැක්වේ
- කොටස් වෙළඳපොළේ අතරමැදියන් ලෙස ක්‍රියා කරන තැරැව්කාර සමාගම් 15 ක් මෙහි හිමිකරුවන් වේ
- මෙහි පරිපාලනය අධ්‍යක්ෂ මණ්ඩලයක් මඟින් සිදු වේ. අධ්‍යක්ෂ මණ්ඩලය 9 දෙනෙකුගෙන් සමන්විත වේ. අධ්‍යක්ෂවරු 5 දෙනෙක් තැරැව්කරුවන් විසින්ද අනෙක් අධ්‍යක්ෂවරුන් 4 දෙනා මුදල් ඇමතිවරයා විසින් ද පත් කෙරේ.
මෙම තැරැව්කාර සමාගම් ශ්‍රී ලංකා සුරැකුම්පත් හා විනිමය කොමිෂන් සභාවේ අධීක්ෂණයට යටත් වේ
කොටස් වෙළඳපොළේ කාර්යයන්
- කොටස් හුවමාරුව සඳහා පහසුකම් සැපයීම (කොටස් මිළඳී ගැනීම හා විකිණීම)
- පොදු සමාගම් මිල කල වශයෙන් ලියාපදිංචි කිරීම
- ලේඛන පුවරු පවත්වාගෙන යාම
- වෙළඳපොළ දර්ශක සහ කොටස් හුවමාරුව පිළිබඳ තොරතුරු ප්‍රසිද්ධියට පත් කිරීම
- ආයෝජකයින්ට අවශ්‍ය දැනුම ලබා දීම
රටකට කොටස් වෙළඳපොළක ඇති වැදගත්කම
- පුද්ගලයින් හා ආයතන ආයෝජන සඳහා දිරිගැන්වීම/ ආයෝජන අවස්ථා පුළුල් වීම
- ආයෝජකයින්ට කොටස් වෙළඳපොළ තුළ ආයෝජනයෙන් ප්‍රතිලාභ ලබා ගත හැකි වීම
- සමාගම් වලට විශාල ප්‍රාග්ධනයක් රැස් කර ගැනීමට බලපෑම් කිරීම
- සමාගම් වල වෙළඳපොළ ප්‍රාග්ධනීකරණය තුළින් සමාගම් වල අගය ඉහළ යාම
- විදේශ ආයෝජකයින් රට තුළට අද්දවා ගත හැකි වීම
- රජයේ සුරැකුම්පත් අලෙවිකරමින් රජයේ ප්‍රාග්ධන සම්පාදනයට දායක වීම
- මිල කළ සමාගම්වල ව්‍යාපාර කටයුතු පුළුල් කිරීමට අවස්ථාව සැලසීම
- සමාගම් වල ව්‍යාපාර කටයුතු යහ පාලනයට දායක වීම
- රැකියා අවස්ථා උත්පාදනයට දායක වීම
- ඉතුරුම්සංචිත ආයෝජනීකරණය
- ආයෝජන අවස්ථා විවිධංගීකරණයට අවස්ථා සැලසීම
කොළඹ කොටස් වෙළඳපොළේ ලැයිස්තුගත වීම
සීමිත පොදු සමාගම්වලට, ව්‍යවස්ථාපිත ආයතන වලට සහ ආවෘතාන්ත අරමුදල් වලට කොළඹ කොටස් වෙළඳපොලේ ලැයිස්තුගත විය හැක. ඊට අදාළ ලැයිස්තුගත කිරීමේ නීති රීති අනුගමනය කළ යුතුය.
කොළඹ කොටස් වෙළඳපොළ තුළ සීමා සහිත පොදු සමාගමකට ලැයිස්තුගත විය හැකි ක්‍රම කිහිපයකි
- මූලික නිකුතුව/ මහජන නිකුතුව
සමාගම පළමු වරට (නව) කොටස් නිකුත් කිරීම මඟින් මහජනයාට දායක වීමට ඇරයුම් කරමින් කොටස් වෙළඳපොළේ ලැයිස්තුගත කිරීමයි
- ද්විතික නිකුතුව තුළින්
සමාගමක දැනටමත් ඇති කොටස් ප්‍රමාණයෙන් යම් ප්‍රතිශතයක් මහජනතාව වෙත විකිණීමට ඉදිරිපත් කිරීම තුළින් ලැයිස්ගත කිරීම
- හඳුන්වාදීම තුළිනි
මහජනතාවට කොටස් හෝ ණයකර නිකුතුවකින් තොරව සමාගමේ කොටස් වෙළඳපොළෙහි ලැයිස්තුගත කිරීමයි.
සමාගම් ලැයිස්තුගත කිරීමේ ක්‍රියාපටිපාටි
සීමාසහිත පොදු සමාගමක් කොටස් අලෙවිකර ගැනීම සඳහා මූලික නිකුතුව තුළින් කොටස් වෙළඳපොළට පිවිසීමට අනුගමනය කළ යුතු ක්‍රියාමාර්ග කිහිපයකි.
- කොටස් තැරැව්කාර ආයතනයක් පත් කර ගැනීම හා තෝරා ගැනීම
කොටස් හුවමාරුවේ ලියාපදිංචි වී ඇති අනුග්‍රාහකයකු සමාගම විසින් පත් කර ගත යුතුය. එම අනුග්‍රාහක ආයතනය ලැයිස්තුගත කිරීමේ ක්‍රියාපටිපාටි සඳහා සහය දෙනු ලබයි.
- සමාගමේ සාංගමික ව්‍යවස්ථාවලිය සංශෝධනය කිරීම
කොටස් හුවමාරුව විසින් ප්‍රකාශ කරන ලද නිති රීතී අතුරෙන් කොටස් නිකුතුවට අදාළ වගන්ති සමාගමේ ව්‍යවස්ථාවලියට ඇතුළත් කරන ලද බව තහවුරු කළ යුතුය.
- සංස්ථා ප්‍රකාශය ප්‍රසිද්ධ කිරීම
සමාගම් පනතට හා කොටස් හුවමාරුවේ නීති රීති වලට අනුව සමාගම විසින් සංස්ථා ප්‍රකාශයක් සකස් කර ප්‍රසිද්ධ කර තිබිය යුතුය.
- ප්‍රධාන හෝ දිරිසවි පුවරුවට අදාළ සුදුසුකම් ලබා ගැනීම
- මුලික ලැයිස්තුගත කිරිමට අදාළ ඉල්ලුම් පත්‍රය ඉදිරිපත් කිරීම
සමාගම ලැයිස්තුගත වීමේ ඉල්ලුම් පත්‍රය ඉදිරිපත් කළ යුතුය. එම ඉල්ලුම්පත්‍රය සමඟ පහත සඳහන් ලියවිලිද ඉදිරිපත් කළ යුතුය.
- සංස්ථාපන සහතිකයේ පිටපතක්
- සමාගමේ සාංගමික ව්‍යවස්ථාවලියේ පිටපතක්
- සංස්ථා ප්‍රකාශයේ පිටපතක්
- ලැයිස්තුගත කිරීම සඳහා වූ අයදුම්පත්‍රය ඉදිරිපත් කිරීම පිළිබඳව අධ්‍යක්ෂ මණ්ඩලයේ යෝජනා සම්මතය
- ලැයිස්තුගත කිරීමේ ගාස්තු ගෙවීම යනාදී
කොළඹ කොටස් වෙළඳපොළෙහි සීමා සහිත පොදු සමාගම් ලේඛනගත කිරීම සිදු කරන ආකාරය
කොටස් වෙළඳපොළෙහි සමාගම් ලැයිස්තුගත කිරීමේ දී සියළුම සමාගම් පුවරු දෙකක් යටතේ ලැයිස්තුගත කිරීමක් සිදු වේ.
- ප්‍රධාන පුවරුව ( Main Board)
- දිරි සවි පුවරුව ( Diri Savi Board)
ප්‍රධාන පුවරුව
විශාල ප්‍රකාශිත ප්‍රාග්ධනයක් සහිත සංස්ථාපිත සමාගම් ලැයිස්තුගත කිරීම සඳහා වෙන් වූ පුවරුවයි.
කොළඹ කොටස් හුවමාරුවේ ලේඛනගත කර ඇති සමාගම් අතුරින් හොඳින් ස්ථාපිත සමාගම් මෙහි ඇතුළත් කරයි.
ප්‍රධාන පුවරුවේ ලේඛනගත වීමට සිමිත පොදු සමාගමක් විසින් සපුරාලිය යුතු අවශ්‍යතා
- සමාගමේ ප්‍රකාශිත ප්‍රාග්ධනය රුපියල් මිලියන 500 ට නොඅඩු විය යුතුය
- ලැයිස්තුගත වීමට ඉල්ලුම් කරනු ලබන දිනට පෙර අවම වශයෙන් අඛණ්ඩව වසර තුනක් බදු පෙර ශුද්ධ ලාභ ලබා තිබිය යුතුය
- ව්‍යාපාරයේ පවතින ශුද්ධ වත්කම්, ලැයිස්තුගත කිරීමට ඉල්ලුම් කළ දිනයේ සිට ආසන්න වර්ෂ දෙකක විගණනය කරන ලද මූල්‍ය වාර්තා මඟින් තහවුරු කිරීම.
- නිකුත් කර ඇති කොටස් ප්‍රමාණයෙන් අවම වශයෙන් 25% ක් මහජනයා සතු විය යුතුය. එමෙන්ම අවම වශයෙන් කොටස් 100 ක් වත් මිලදී ගත් පුද්ගලයින් 1000 කට වැඩි ප්‍රමාණයක් ඒ අතර සිටිය යුතුය.
දිරිසවි පුවරුව
සීමිත ප්‍රකාශිත ප්‍රාග්ධනයක් සහිතව ආරම්භ වූ සීමිත පොදු සමාගම් ලේඛන ගත කරනු ලබන පුවරුවයි.
වෙළඳපොළේ එතරම් ස්ථාපිත නොවූ සමාගම් ලේඛනගත කිරීම මේ පුවරුව තුළ සිදු වේ. මෙම සමාගම් පසු කාලයේදී ප්‍රධාන පුවරුවේ ලැයිස්තුගත වීමට අවශ්‍ය සුදුසු කම් සපුරා ගත් විට ප්‍රධාන පුවරුවට ඇතුළත් වීම ව්‍යාපාර වස්තු හුවමාරුව විසින් සහතික කෙරේ.
දිරිසවි පුවරුවේ ලේඛනගත විමට සීමිත පොදු සමාගමක් සපුරාලිය යුතු අවශ්‍යතා
- ප්‍රකාශිත ප්‍රාග්ධනය රුපියල් මිලියන 100 ට නොඅඩු විය යුතුය
- නිකුත් කර ඇති කොටස් ප්‍රමාණයෙන් අවම වශයෙන් 10% ක් මහජනයා සතුවිය යුතුය. එමෙන්ම අවම වශයෙන් කොටස් 100ක් වත් මිලදී ගත් පුද්ගලයින් 200 කට වැඩි ප්‍රමාණයක් ඒ අතර සිටිය යුතුය.
- ව්‍යාපාරයේ පවතින ශුද්ධ වත්කම්, ලැයිස්තුගත කිරීමට ඉල්ලුම් කළ දිනට වසරක විගණනය කරන ලද මුල්‍ය වාර්තා මඟින් තහවුරු කිරීම.
- සමාගමේ ක්‍රියාකාරී කාලසීමාව අවම වශයෙන් වසරක් වීම.
කඩකළ පුවරුව
කොටස් වෙළඳපොළේ ලැයිස්තුගත කිරීමේ කොන්දේසි කඩ කරන සහ නොපිලිපඳින සමාගම් ඇතුළත් කරන පුවරුවයි.
ගනුදෙනු කිරීම් අත්හිටුවිමේ පුවරුව
කොටස් වෙළඳපොළේ නීති රීති කඩ කිරීම නිසා කොටස් වෙළඳපොළේ ගනුදෙනු කිරීම් අත්හිටවනු ලැබූ සමාගම් ඇතුළත් කරනු ලබන පුවරුවයි.
කොළඹ ව්‍යාපාර වස්තු හුවමාරුවේ ණයකර ලේඛනගත කිරීම
ණයකරලේඛනගතකිරීමසඳහාකොළඹ කොටස් වෙළඳපොළ තුළ පුවරු දෙකක් ක්‍රියාත්මක වේ.
- ප්‍රධානපුවරුව
- දෙවනපුවරුව
කොළඹ ව්‍යාපාර වස්තු හුවමාරුවේ ගනුදෙනු වන සුරැකුම්පත්
දැනට කොළඹ කොටස් හුවමාරුවේ පහත සඳහන් සුරැකුම්පත් වර්ග ගණුදෙනු වේ.
- සාමාන්‍ය කොටස්
- නිෂ් ඡන්ද කොටස්
- වරණීය කොටස්
- කොටස් බලපත්‍ර
- සාංගමික ණයකර
- භාණ්ඩාගාර බිල්පත්
- භාණ්ඩාගාර බැඳුම්කර
- ආවෘතාන්න අරමුදල්
- පරිණත කාලයක් නොමැති වන්නා වූ ආවෘතාන්ත ඒකක භාර ආවෘතාන්න අරමුදල ලෙස හඳුන්වයි. ආවෘතාන්න ඒකක භාරයක පරිණත කාලයක් නොමැති විටක එය කොටස් වෙළඳපොළේ ලැයිස්තුගත කිරීම සිදු කරයි. එමඟින් ආයෝජකයින්ට තම කොටස්, කොටස් වෙළඳපොළ තුළ විකුණා මුදල් කර ගැනීමේ හැකියාව ලැබේ.
සාමාන්‍ය කොටස් වල ආයෝජනය තුළින් අත් වන ප්‍රතිලාභ
සාමාන්‍ය කොටස් වල ආයෝජනය තුළින් ආයෝජකයෙකුට පහත ප්‍රතිලාභ අත් වේ.
- ලාභාංශ හිමි වීම
සමාගමක් එහි ව්‍යාපාර කටයුතු පවත්වා ගෙන යාම තුළින් උපයන ශුද්ධ ලාභයෙන් සමාගමේ කොටස් හිමියන්ට බෙදාහරින ප්‍රමාණයයි.
- ප්‍රාග්ධන ලාභ ලැබීම
කොටසක විකුණුම් මිළ එහි ගැනුම් මිළ ඉක්මවන විට, කොටස් වල ආයෝජකයාට ලැබෙන ප්‍රතිලාභයයි
- හිමිකම්/ අයිතිවාසිකම් නිකුතුව
සමාගමේ අතිරේක කොටස් නිකුතුවේ දී සමාගමේ දැනට සිටින සාමාන්‍ය කොටස්හිමියන්ට කිසියම් අනුපාතයකට අනුව වෙළඳපොළ මිළට වඩා අඩු මිළකට කොටස් ලබා දීමයි. මෙම අයිතිය යටතේ කොටස් මිළට ගැනීමට හෝ එම අයිතිය විකිණීමට අවස්ථාව ලැබේ.
- සංචිත ප්‍රාග්ධනීකරණය
සමාගම සතුව පවතින සංචිත, කොටස් ප්‍රාග්ධනය බවට පත් කිරීමයි. මෙහිදී දැනට සිටින සාමාන්‍ය කොටස් හිමියන්ට යම් අනුපාතයකට අනුව නව කොටස් ලැබීමක් සිදු වේ. සංචිත ප්‍රාග්ධනීකරණයේදී සමාගමේ ප්‍රකාශ කළ ප්‍රාග්ධනය වැඩි වීමක් සිදු වේ. මෙය ප්‍රසාද නිකුතුව ලෙස අතීතයේ හඳුන්වන ලදී.
- කොටස් විභජනය
සමාගමක් නිකුත් කර ඇති කොටස් ප්‍රමාණය තීරණය කර ඇති අනුපාතයකට නැවතත් බෙදා හැරීම මඟින් ආයෝජකයාට ප්‍රතිලාභ ලබා දීමයි. මෙහිදී ප්‍රකාශිත ප්‍රාග්ධනය වැඩි නොවන අතර නිකුත් කළ කොටස් ප්‍රමාණය පමණක් වැඩි වේ.
- ඉහල ද්‍රවශීලතාව
ආයෝජකයාට තම කොටස් පහසුවෙන් විකුණා මුදල් බවට පත් කර ගත හැකි වීමයි.
- ඡන්ද බලය හිමි වීම තුළින් පරිපාලනයට සම්බන්ධ විය හැකි වීම
- ණය ලබා ගැනීමේ දි ඇප සුරැකුම් ලෙස භාවිතා කළ හැකි වීම
- කොටස් ආයෝජනයෙන් ලැබෙන ප්‍රාග්ධන ලාභ බදු වලින් නිදහස් වීම
- කොටස් පැවරීම පහසු වීම
ආයොජකයෙකුට කොටස් මිළඳී ගත හැකි මාර්ග
ආයෝජකයින්ට සීමා සහිත පොදු සමාගම් වල කොටස් මිලඳී ගත හැකි මාර්ග දෙකකි.
- ප්‍රාථමික වෙළඳපොළ තුළින්
- ද්විතියික වෙළඳපොළ තුළින්
ප්‍රාථමික වෙළඳපොළ තුළින් කොටස් මිළඳී ගැනීම
ප්‍රාථමික වෙළඳපොළ තුළින් කොටස් මිළඳී ගැනීමේ පියවර පහත වේ
- සමාගම සඳහන් කරන ආයතනයකින් සංස්ථා ප්‍රකාශයක් සහ අයදුම්පතක් නොමිලේ ලබා ගැනීම
- සංස්ථා ප්‍රකාශය කියවා සමාගමෙහි කොටස් මිළඳී ගත යුතු දැයි තීරණයකට එළඹීම. මේ සඳහා අවශ්‍ය නම් තැරැව්කාර ආයතනයක උපදෙස් ද ලබා ගත හැකි වීම
- එම අයදුම්පත පුරවා අවශ්‍ය කොටස් ප්‍රමාණය සඳහන් කිරීම
- එම අයදුම්පත්‍රය සමඟ අයදුම් කළ කොටස් ප්‍රමාණයට සරිලන වටිනාකමක් සහිත චෙක්පතක් හෝ බැංකු අණකරයක් හෝ බැංකු ඇපකරයක් යොමු කිරීම
- එම අයදුම්පත්‍රය සහ චෙක්පත සමාගමට තැපැල් කිරීම හෝ සමාගම විසින් දක්වා ඇති ආයතනයකට භාර දීම
- කොටස් නිකුත් කිරීම අවසන් වු පසු සමාගම විසින් ආයෝජකයා අයදුම් කළ කොටස් ප්‍රමාණය මධ්‍යම තැන්පතු ක්‍රමයේ ගිණුමට බැර කරනු ලබයි.
ද්විතීයික වෙළඳපොළ තුළින් කොටස් මිලඳී ගැනීම
ද්වීතීයික වෙළඳපොළ තුළින් කොටස් මිළඳී ගැනීමේ දී තැරැව්කාර ආයතනයක් හරහා කොටස් වෙළඳපොළට සම්බන්ධ විය යුතුය. මෙහිදී මධ්‍යම තැන්පතු ගිණුමක් විවෘත කිරීම අනිවාර්යය වේ.
කොළඹ කොටස් වෙළඳපොළේ ආයෝජයේ අවදානම
වෙනත් ආයොජන මෙන්ම කොටස් ආයෝජනයෙහි ද අවදානමක් පවතී.කොටස් ආයෝජනයේ අවදානම් කිහිපයකි.
- ලාභාංශ අඩු වීම හෝ නොලැබීම නිසා කොටස් මිළ පහළ යාම
- සමාගම බිඳ වැටීමට ඉඩ කඩ තිබීම, එසේ සමාගම බංකොළොත් වූවහොත් ආයෝජනය නොලැබී යාම
- රටේ දේශපාලන අස්ථාවරත්වය මත අවාසි සිදු වීම
කොටස් වෙළඳපොළේ ආයොජනයේ අවදානම පාලනය කිරීම සඳහා ආයෝජකයෙකුට අනුගමනය කළ හැකි ක්‍රියා මාර්ග
- එක් සමාගමක වෙනුවට සමාගම් කිහිපයක ආයෝජනය කිරීම
- ආයෝජනය, සමාගමේ කොටස් හා ණයකර වල මිශ්‍රණයක් ලෙස පවත්වාගෙන යාම
- කොටස් වෙළඳපොළෙහි එක් ක්ෂේත්‍රයක තුළ ඇති සමාගම් කිහිපයක ආයෝජනය කිරීම
- කොටස් වෙළඳපොළෙහි ක්ෂේත්‍ර කිහිපයක් නියෝජනය කරන සමාගම් කිහිපයක ආයෝජනය කිරීම
