ගංඟා නිර්මාණය
පෘථිවි තලය මත වැඩි ප්‍රදේශයක ව්‍යාප්තව ඇති ආර්ද්‍ර දේශගුණ ප්‍රදේශ වල ක්‍රියාත්මක වන ප්‍රධාන බාදන වර්ගය ඛාදනයයි. එ බැවින් එය බොහෝවිට සාමාන්‍ය ඛාදනය නමින් ද හදුන්වනු ලබයි. මතුපිට ගලායන ජලයෙන් පෘථිවි තලය කැටයම් කරන ආකාරය ගංඟා ඛාදනය මගින් අධ්‍යයනය කරගත හැකිය. මෙ මගින් නිර්මාණය වන්නේ තෙවැනි ගනයේ භූ රූපය. බොහෝ භූ රූප ව්ද්‍යාඥයන් ගංඟා ඛාදනය අධ්‍යයනය කර ඇත්තේ ඒ අතර ප්‍රධාන වන්නේ ඩේව්ස් , වෙබ්ස්ටර්, මිල්, සැලිස්බරි, කිං ආදීන්ය.
වාෂ්පීකරණයෙන් ද ශාක මගින් කෙරෙන උත්ස්වේදනයෙන් ද භූමිය තුළට රූරා යාමෙන් ද වර්ෂාව මගින් ලැබෙන ජලයෙන් කොටසක් තලයෙන් ඉවත් වෙයි. මෙසේ ඉවත්වීමෙන් පසුව ඉතිරිවන අතිරික්ත ජලය තලය මත ගලාබැසීමෙන් ගංඟා නිර්මාණය වෙයි.
උතික්ෂිප්ත වූ කදුකර භූමියකින් ආරම්භවන ගංඟාව අවසන්වන්නේ මුහුදු මට්ටමෙන් හෝ විල් තෙරකිනි.මෙ බදු මට්ටමක් හදුන්වනු ලබන්නේ පර්යන්ත මට්ටම නමිනි. උතික්ෂිප්ත වූ ප්‍රදේශයේ ඇති ස්වාභාවික නිම්න ඔස්සේ දිය පාරවල් ගලා ඒම මූලික වශයෙන් දැකිය හැකිය.මෙහි ඇති මුල් නිම්න ප්‍රථම නිම්න ලෙස ද ඒවා මතින් ගලන ගංඟා ප්‍රථම ගංඟා නමින් ද හදුන්වයි. ප්‍රථම ගංඟා වලට අතු ගංඟා ගලා ඒමෙන් ඒවා තවත් විශාල වෙයි. එම ගංඟා හදුන්වන්නේ අපර ගංඟා නමිනි. එම ගංඟා එකතු වීමෙන් ද්වීතීය අපර ගංඟා ද සෑදෙන අතර ඒ සියල්ල එක්වීමෙන් ගංඟා පද්ධතියක් සාදයි.
මෙසේ නිර්මාණය වන ගංඟා මගින් සිදුකෙරෙන ඛාදනය රදාපවත්නේ වස්තු හා උප ලක්ෂණ මතයි. එයින් ප්‍රධාන වන්නේ බෑවුමේ ස්වභාවයයි. බෑවුම දළ නම් ගංඟාවේ ප්‍රවේගය වැඩිය. බෑවුම අඩුනම් ජලය ගලාබසින්නේ ඉතාමත් උදාසීන අන්දමිනි. බෑවුම වැඩි නම් ගංඟාව වේගයෙන් ගලාබැසීම නිසා පොළොව තුළට වෑස්සීයන ජල ප්‍රමාණය ද අඩුවෙයි. මේ නිසා ගංගාවට ලැබෙන ජල ප්‍රමාණය ද වැඩිය. ඊළඟ වැදගත් උප ලක්ෂණය නම් භූ ව්‍යුහයයි.එ මගින් අදහස් කෙරෙන්නේ භූමිය කවර පාෂාණ වලින් සෑදී ඇද්ද, ඒවා ශක්තිමත් ද ඛාදනය වන සුළු ද පාෂාණ නැමීම් හෝ රැළිගැසීම් වලට භාජනය වී ඇද්ද යන්නයි.
වඩා ප්‍රතිරෝධක පාෂාණ ඇති තැනකට වඩා දියවන සුළු බුරුල් පැෂාණ ඇති තැන් ඉක්මනින් ඛාදනය වෙයි. සමහර විට දිය ඇලි, දහර ඇලි, නිම්න කඩවීම් , නිම්න පැද්දීම්, ආදිය සිදුවන්නේ භූ ව්‍යුහයේ බලපෑම නිසාය. මේ අනුව විවිධ ජල වහන රටා ද නිර්මාණය වෙයි.
ශාඛික- ගසක අතු රටා ආකාරයේ ගලා බසින.
සමාන්තර - ගලා බසින ගංඟා එකිනෙකට ආසන්න සමාන්තරතාවකින් යුක්තය.
ජාලාකාර - දැලත රටාවක ආකාරයෙන් ගලා බසින.
ඝෘජුකෝණික - ගංඟා ගලා බසින්නේ ඝෘජුකෝණාස්‍ර රටාවකටය.
අරීය - මධ්‍ය යේ ඇති උස් භූමියකට අනුව ආසන්න ඒක කේන්ද්‍රීය තාවකින් යුක්තව ගලාබැසීම
වලයාකාර - මධ්‍යයේ ඇති උස් භූමියකට අනුව ද ක්‍රමානුකූලව ඇති වූ බෑවුම් කඩවීම අනුව ද ගලාබැසීම.
ගංඟා ක්‍රියාකාරිත්වය
වර්ග කිලෝමීටර් සිය ගණනක් විශාල තැනිතලා නිර්මාණය කිරීමටත්, මීටර් සියගණන් ගැඹුරු නිම්න නිර්මාණය කිරීමටත් ගංඟාවකට හැකිය. ඛාදනය කිරීම මගින් උඩුනැමි යටිනැමි බවට පත් කිරීමටත් විශාල දියළු තැනි නිර්මාණය කිරීමටත් එය සමත් වෙයි.මෙ බදු සුවිසල් භූ රූප නිර්මාණය කිරීමටත් භූ රූප විනාශකර දැමීමටත් ගංඟා වලට හැකිවන්නේ ඒවාට කිසියම් ශක්ති විශේෂයක් ඇති බැවිනි.මෙම ශක්තිය හදුන්වනු ලබන්නේ චාලක ශක්තිය නමිනි. චාලක ශක්තිය යනු වස්තුවක් හෝ දියරයක් චලනය වීමේ දී හෝ භ්‍රමණය වීමේ දී හටගන්නා ශක්තියයි. මෙසේ ජලය චලනය වීමේ දී එයින් ශක්තිය හටගනී. දෙපස සහ පත්ලේ ඇති පාෂාණ ගෙවා දැමෙන්නේ මෙම ශක්තිය හා ගැටීමෙනී.
