රස නිශ්පත්තිය
රස නිශ්පත්තිය යනු මාතෘකාව යටතේ කරුණු සාකච්ඡා කිරීමේදී පුද්ගල බද්ධව සිදුවන ක්‍රියාවලියක් ලෙසින් මිනිස් චිත්ත සන්තානයෙන් ඇතිවන හැගීම් එකිනෙකාට වෙනස් වන බැවින් යම් අත්දැකීමක් යම් කලා නිර්මාණයක් ආදිය හිදී එකිනෙකා ක්‍රියා කරන සහ සිත් වලට දැනෙන ආකාරයේ යම් කිසි අන්දමින් අඩු වැඩි වශයෙන් ප්‍රේතික්ෂේප කිරීම හෝ ඇලුම් කිරීම සිදුවනු ලබයි.
ඒ අනුව නර්තනය විෂයක් වශයෙන් හදාරන අප කලංගයක රසය විද ගැනීමේ ක්‍රියාවලිය හොද හෝ නරක යනුවෙන් සෘජුවම ප්‍රකාශ කළ ද, එය සිතෙහි හට ගැනීම සංකීර්ණ ව සිදුවන ක්‍රියාවලියක් ලෙස මේ ආකාරයට පෙන්වා දිය හැකිය. ඒ අනුව මනෝවිද්‍යාත්මක ක්‍රමවේදයක් යටතේ විග්‍රහ කිරීමේ දී පංචේන්ද්‍රියන් මගින් ගනු ලබන යම් යම් සංඥා මොළය කරා ගොස් ඒවා තේරුම් බේරුම් කොටගෙන ඊට උචිත අන්දමින් නැවත ශරීරාංග තුලින් බාහිරව පෙන්වීමට සැලැස්වීම සරලව විග්කළ හැක. කිසියම් වු නාට්‍යක්, චිත්‍රපටයක්, වැනි කලා අංගයක් ඉදිරිපත් කිරීමේ දී මෙම රස ඒවායේ මැනවින් ගැබ් වී තිබිය හැක. 
මේ සදහා ශරීරය තුල ඇති හෝර්මෝන ක්‍රියාකාරීත්වය බලපාන බව විද්‍යාත්මක පිළිගැනීමයි. රස නිශ්පතිය පිළිබද පෙරදිග මෙන් ම අපරදිග විද්වත් දාර්ශනිකයින්ගේ මතවාදයන් හා විග්‍රහයන් දක්වා ඇත. ඒ අතර පෙරදිග දාර්ශනික අදහස් ඉදිරිපත් කළ පුද්ගලයින් අතර “භරතමුණි” ප්‍රදානත්වයක් ගනු ලබයි. මීට අමතරව ආනන්ද වර්දන, නන්දි කෙෂ්වර, අභීනව ගුප්ත, උද්භට දනංජය ආදීන් වැදගත් වේ. අපරදිග මතවාදීන් අතර ඇරිස්ටෝටල්, සොක්‍රටීස්, ප්ලේටෝ ආදීන් වැදගත් වේ. වර්තමානය දක්වා කලා කෘතීන්හි ඇතිවන රසයන් පිළිබද මුලින් ම අදහස් දක්වමින් විග්‍රහ කොට ඇත්තේ භරතමුනිගේ නාට්‍ය ශාස්ත්‍රය තුලිනි. ඒ අනුව භරතමුනි රස 8 ගැන විග්‍රහ කොට දක්වයි. ඊට 9 වන රසයක් ලෙස ශාන්ත රසය ද, පසු කාලීනව එකතු කළ අතර, පෙරදිග ඉහත දැක්වූ විචාරකයන්ගේ ධනංජය පඩිවරයා ශාන්ත රසය වේදිකාවක් නොහොත් නිර්මාණයක් තුළ ඉදිරිපත් කළ නොහැකි බව කරුණු ඉදිරිපත් කරයි.
එමෙන් ම අපරදිග ඉහත දැක් වූ දාර්ශනිකයින් ද, එම භරතමුනිගේ රස සංකල්පයට අමතර උපහාස රසය ආදී රසයන් ද, ගැබ්විය යුතු බව කරුණු ඉදිරිපත් කළ ද, භරතමුනිගේ නාට්‍ය ශාස්ත්‍රය පරිච්චේද 36 වන ශෝක 6000 පමණ අන්තර්ගතව ඇති සම්පූර්ණ ග්‍රන්ථය තුලින් ද, එතුමා සදහන් කොට ඇත්තේ රස සංකල්පය අනන්ත බවයි. එය මෙතකැයි කියා හෝ ලියා නිමකළ නොහැකි බවයි. භරතමුනිගේ රස 8 මේ ආකාරයට පෙන්වාදිය හැකිය.
| භාවය | රසය |
| 1.දුක (ශෝකය) |
කරුණා රසය |
| 2.හාස (සතුට) |
හාස්‍ය රසය |
| 3.බිය |
භයානක රසය |
| 4.ක්‍රෝදය (තරහව) |
රෞද්‍ර රසය |
| 5.උත්සාහය |
වීර්යය රසය |
| 6.විශ්මය (පුදුමය) |
අද්භූත රසය |
| 7.පිළිකුල (ජුගුප්සාව) |
බීබත්්‍ය රසය |
| 8.රතිය (රාගය) |
ශුන්ගාර රසය |
ඉහත දැක්වූ රස 8 ට අමතරව ශාන්ත රසය ද, ශාංකුත පඩිවරයා විසින් ශාන්තර රසය ද, භක්තිය නම් වූ භාවය මුල් කොටගෙන ගොඩ නැගෙන භාව ඉදිරිපත් කරයි. ඒ අනුව වර්තමානය වන විට රස නවයක් පවතින බවත්, නිර්මාණයන් හිදී මේවා පදනම් කොටගෙන විශිෂ්ට නිර්මාණයන් ඉදිරිපත් කිරීමට හැකියාව ලැබෙන අතර, මෙම රසයන්, එක් නිර්මාණයක් තුළ වැඩි ප්‍රමාණයක් අන්තර්ගත වීමෙන්, ප්‍රේක්ෂකයාගේ අවදානය මෙන් ම යහපත් ප්‍රතිචාර ද, ළගා කරගත හැක. එමෙන් ම එය එම නිර්මාණයේ සාර්ථකවය කෙරෙහි ද දැඩි ලෙස බලපානු භරතමුණි විග්‍රහ කර ඇති ආකාරයට රසය නැමැති සිද්දාන්තය මිනිස් සිත තුළ ගොඩනැගෙන ක්‍රියාවලිය පහත ආකාරයට පෙන්වාදිය හැකිය.
