මූල්‍ය පද්ධතිය - මුදල් වෙළඳපොළ
මුදල් වෙළඳපොළ
කෙටි කාලීන අරමුදල් අවශ්‍යතා සපුරාලන ආයතන වලින් සමන්විත වෙන වෙළඳපොළයි එනම්, වර්ෂයක් හෝ ඊට අඩු කාලයකින් පරිණත වන මූල්‍ය උපකරණ ආශ්‍රිතව වන මූල්‍ය උපකරණ ආශ්‍රිතව ගණුදෙනු කිරීම සඳහා සංවිධානය වී ඇති වෙළඳපොළයි. මුදල් වෙළඳපො‍ළේ ප්‍රධාන කාර්යය වන්නේ ආර්ථිකයේ ද්‍රවශීීලතාවය කළමනාකරණය යි.
මුදල් වෙළඳපොළ සමන්විත වන උප වෙළඳපොළවල්
1. අන්තර් බැංකු ඒක්ෂණ මුදල් (ණය)
2. භාණ්ඩාගාර බිල්පත් වෙළඳපොළ
3. අන්තර් බැංකු විදේශ විනිමය වෙළඳපොළ
4. වාණිජ පත්‍රිකා වෙළඳපොළ
5. වාණිජ බැංකු කෙටි කාලීන ණය ගනුදෙනු වෙළඳපොළ
අන්තර් බැංකු ඒක්ෂණ මුදල් වෙළඳපොළ
වාණිජ බැංකු අතර කෙටි කාලීන ණය ගැනීම සහ ණය සැකසීම සිදුවන වෙළඳපොළයි.
ද්‍රවශීලතා හිඟයෙන් පෙ‍ෙළන වාණිජ බැංකු සිය ද්‍රවශීවශීලතා අවශ්‍යතා සපුරා ගැනීමට අතිරික්ත ද්‍රවශීලතාවයක් සහිත වාණිජ බැංකු වලින් ඉතා කෙටි කාලීනව මුදල් ණයට ගැනීම ඒක්ෂණ ණය ගනුදෙනු ලෙස හැඳින්වේ. මෙහි සිදුවන ගණුදෙනු වලින් වැඩි ප්‍රමාණයක් එක් දිනක් / එක් රැයක් තුල කල් පිරේ
භාණ්ඩාගාර බිල්පත් වෙළඳපොළ
භාණ්ඩාගාර බිල්පත් සම්බන්ධ ගනුදෙනු සිදුවන වෙළඳපොළ මින් අදහස් වේ. මෙම වෙළඳපොළ ප්‍රධාන කොටස් දෙකකට වර්ග කෙරේ.
1. භාණ්ඩාගාර බිල්පත් ප්‍රාථමික වෙළඳපොළ
Primary Treasure Bill Market
රජයට අවශ්‍ය කෙටි කාලීන ණය ලබා ගැනීම සඳහා ශ්‍රී ලංකා මහ බැංකුව ප්‍රථම වරට ප්‍රාථමික අලෙවිකරුවන්ට භාණ්ඩාගාර බිල්පත් අලෙවිකරණ වෙළඳපොළයි.
මෙහිදී සතිපතා වෙන්දේසි ක්‍රමය යටතේ බිල්පත් අලෙවිකරන අතර ප්‍රාථමික අලෙවිකරුවන්ට පමණක් ඒ සඳහා විද්‍යුත් ලෙස ලංසු තැබීමට අවසර ඇත. ඉතිරිවන බිල්පත් තිබේනම් ඒ්වා මහ බැංකුව විසින් දරයි.
2. භාණ්ඩාගාර බිල්පත ද්විතීක වෙළඳපළ
Secondary Treasury Bill Market
ප්‍රාථමික වෙළඳුන් මිළඳී ගත් භාණ්ඩාගාර බිල්පත් කල් පිරීමට ප්‍රථම අතින් අත හුවමාරු කිරීම සිදුවන වෙළඳපොළයි. එනම් ආයොජිකයින් අතර භාණ්ඩාගාර බිල්පත් ගනුදෙනු වන වෙළඳපොළයි.
බැංකු හා බැංකු නොවන මූල්‍ය ආයතන වල අධි ද්‍රවශීලතාවය අවම කර ගැනීම සඳහා සුදුසු මාර්ගයක් ලෙස භාණ්ඩාගාර බිල්පත් ද්වීතියික වෙළඳපොළ වර්ධනය වී ඇත. භාණ්ඩාගාර බිල්පත් සම්බන්ධයෙන් පහත ද්වීතියික වෙළඳපොළ තත්වයන් දැකිය හැකිය.
1. මධ්‍යම බැංකු ප්‍රතිමිලට ගැනීමේ වෙළඳපොළ හා ප්‍රති විකුණුම් වෙළඳපොළ
2. මධ්‍යම බැංකු වට්ටම් සහ ප්‍රති වට්ටම් වෙළඳපොළ
ප්‍රති මිළඳී ගැනුම් වෙළඳපොළ
මහ බැංකුව දරන භාණ්ඩාගාර බිල්පත්, නැවත මිළඳී ගැනීමේ ගිවිසුමක් මත කල් තබා එකඟ වු මිළකට එකඟ වු දිනයක දී වාණිජ බැංකු වලට (ප්‍රාථමික අලෙවිකරුවන්ට ) අලෙවි කිරීමයි.
ප්‍රති මිළඳී ගැනීමේ ගිවිසුම් වල සාමාන්‍ය කල් පිරීමේ කාලය දින 01 සිට දින 180ක් දක්වා වේ. මින් වඩාත් ජනප්‍රියව ඇත්තේ එක් දිනයක් සඳහා ප්‍රති මිළඳී ගැනීමයි.
ප්‍රති විකුණුම් වෙළඳපොළ
නැවත විකිණීමේ ගිවිසුමක් යටතේ ශ්‍රී ලංකා මහ බැංකුව විසින් භාණ්ඩාගාර බිල්පත්, ප්‍රාථමික වෙළඳුන් හරහා නැවත මිළට ගැනීම ප්‍රති විකුණුම් වෙළඳපොළයි.
භාණ්ඩාගාර බිල්පත් වට්ටම් වෙළඳපොළ
මහ බැංකුව විසින් දරා සිටින භාණ්ඩාගාර බිල්පත් ගිවිසුමකින් තොරව නැවත වාණිජ බැංකු වලට විකිණීම ඳවෙළඳපොළ ලෙස හැඳින් වේ.
ප්‍රති වට්ටම් වෙළඳපොළ
වාණිජ බැංකු විසින් මිලඳී ගෙන තිබෙන පරිණත නොවු භාණ්ඩාගාර බිල්පත් ගිවිසුමකින් තොරව නැවත මහ බැංකුවට විකිණීම සම්බන්ධ වෙළඳපොළ භාණ්ඩාගාර බිල්පත් ප්‍රති වට්ටම් වෙළඳපොළ ලෙස හැඳින් වේ.
3. අන්තර් බැංකු විදේශ විනිමය වෙළඳපොළ
වාණිජ බැංකු වල විදේශ ව්‍යවහර මුදල් ගණුදෙනුවලට අදාළව සිදු වන කටයුතු මින් අදහස් වේ. මෙය අභ්‍යන්තර විදේශ විනිමය වෙළඳපොළ, දේශීය විදේශීය විනිමය වෙළඳපොළ ලෙස ද හැඳින් වේ. එනම් විදේශ විනිමය මිලඳී ගැනීම හා විකිණීම ආශ්‍රිත වෙළඳපොළයි.
4. වාණිජ පත්‍රිකා වෙළඳපොළ
සීමිත පොදු සමාගම් කෙටි කාලීන අරමුදල් සම්පාදනය කර ගැනීම සඳහා නිකුත් කරන වාණිජ පත්‍රිකා හුවමාරු වන වෙළඳපොළයි. වාණිජ පත්‍රිකා ගණුදෙනු කළ හැකි ලියවිල්ලක් බැවින් පහසුවෙන් අයිතිය පැවරිය හැකිය. කෙටි කාලීන මුදල් අවශ්‍යතා සපුරා ගැනීම සඳහා ශක්තිමත් හා ඉහළ කීර්තිනාමයක් සහිත මූල්‍ය සමාගම් වාණිජ පත්‍රිකා නිකුත් කරයි.
මුදල් වෙළඳපොළ තුළ ක්‍රියාත්මක වන ආයතන
- ශ්‍රී ලංකා මහ බැංකුව
- බලපත්‍රලාභි වාණිජ බැංකුව
- ප්‍රාථමික අලෙවිකරුවන්
- මුදල් තැරැව්කාර සමාගම්
- බලපත්‍රලාභී විශේෂිත බැංකු
- ව්‍යාපාර බැංකු
- සේවක අර්ථසාධක අරමුදල, සේවා නියුක්තිකයන්ගේ භාරකාර අරමුදල ඇතුලු විශ්‍රාම අරමුදල්
- ලියාපදිංචි මූල්‍ය සමාගම්
- රක්ෂණ සමාගම්
- සාධ්‍යකරණ සමාගම්
මුදල් වෙළඳපොළෙහි භාවිතා වන මූල්‍ය උපකරණ
මුදල් වෙළඳපොළෙහි භාවිතා වන මූල්‍ය උපකරණ පහත දැක්වේ.
- භාණ්ඩාගාර බිල්පත් (Treasury Bills)
- මහ බැංකු සුරැකුම්පත් ( Central Bank Securities)
- තැන්පතු සහතිකපත් ( Saving Deposits)
- වාණිජ පත්‍රිකා ( Commercial Paper)
- ප්‍රති මිළඳී ගැනුම් ගිවිසුම් ( Pre- Purchase Agreement)
- ප්‍රති විකුණුම් ගිවිසුම් ( Reserve Purchase Agreement)
භාණ්ඩාගාර බිල්පත්
රජයට අවශ්‍ය කෙටි කාලීන ණය දේශීය මුදලින් සපයා ගැනීම සඳහා රජය වෙනුවෙන් ශ්‍රී ලංකා මහ බැංකුව නිකුත් කරනු ලබන නිර්ලේඛන සුරැකුම් විශේෂයයි.
මාස 3 (දින-91) මාස6 (දින-182) මාස 12 ( දින-364) යනාදී කල්පිරීම් කාල සහිතව නිකුත් කරයි.
භාණ්ඩාගාර බිල්පත් ඵලදායී ආයෝජන මාර්ගයක් ලෙස සැලකීමට හේතු,
- ඉහළආයොජනආදායමක්ලැබීම
අනෙක් ආයෝජන සමඟ සසඳන විට ස්ථීර ඉහළ පොළී ආදායමක් ඉපයිය හැකි වීම.
- ඉහල ද්‍රවශිලතාව
කෙටි කාලීන නිසාත්, පහසුවෙන් ගනුදෙනු කළ හැකි නිසාත්, ප්‍රති ගැනුම් හා ප්‍රති විකුණුම් වෙළඳපොළ කටයුතුවල යෙදිය හැකි නිසාත් ද්‍රවශීලතාවය ඉහළ වීම
- ඉහළ මට්ටමේ ආරක්ෂාව/ අවදානම් රහිත ආයෝජනයක් වීම
මුදල් ආපසු ගෙවීමේ වගකීමට රජය වෙනුවෙන් මහා භාණ්ඩාගාරය වගකීමට බැඳෙන නිසා ආයෝජන ආරක්ෂාව තහවුරු වීම
- බැංකු ක්ෂේත්‍රය තුළ පිළිගත් මූල්‍ය සුරැකුම් වීම/ ඇප වශයෙන් භාවිත කල හැකි වීම
- ඵලදායී කෙටිකාලීන ආයෝජනයක් වීම/ බහුවිධ කල්පිරීම් සහිත බිල්පත් නිසා කාලය අනුව ආයෝජනය කළ හැකි වීම
- නිර්ලේඛන සුරැකුම් පතක් ලෙස නිකුත් කිරීම නිසා ලංකාසෙක්‍යු පද්ධතිය තුළින් පහසුකම් අත් වීම
- පහසුවෙන් පැවරිය හැකි වීම
- කොළඹ කොටස් වෙළඳපොළ තුළින් ගනුදෙනු කළ හැකි වීම.
- මුද්දර බද්දෙන්නිදහස්වීම
මහ බැංකු සුරැකුම්පත්
මහ බැංකුව විසින් නිකුත් කරනු ලබන කෙටි කාලීන සුරැකුම්පත් විශේෂයයි. මුදල් වෙළඳපොලේ පවතින අතිරික්ත ද්‍රවශීලිතාව අවශෝෂණය කර ගැනීමේ අරමුණින් මේවා නිකුත් කරයි.
තැන්පතු සහතිකපත්
මධ්‍ය කාලීන අරමුදල් ලබා ගැනීම සඳහා බලපත්‍රලාභී වාණිජ බැංකු හා ලියාපදිංචි මූල්‍ය සමාගම් විසින් තැන්පතු සහතික නිකුත් කෙරේ. තැන්පත්කරුගේ නම හා විස්තර මෙහි සඳහන් නොකෙරෙන අතර නියමිත කාළය අවසානයේ සහතිකය බැංකුව වෙත ඉදිරිපත් කරන්නාට මුදල් ගෙවනු ලබයි.
වාණිජ පත්‍රිකා
සීමාසහිත පොදු සමාගමකට කෙටි කාලීන මූල්‍ය අවශ්‍යතා ඉටු කර ගැනීම සඳහා නිකුත් කරන මූල්‍ය පත්‍රිකාවයි.
ප්‍රති මිලඳී ගැනුම් ගිවිසුම්
නියම කර ගත් ඉදිරි දිනකදී ස්ථාවර මිළකට එම සුරැකුම්පතම හෝ ඒ සමාන සුරැකුම්පත් නැවත මිළඳී ගැනීම පොරොන්දුවක් සහිතව මුදල් ලබා ගැනීම සඳහා සුරැකුම්පත් අලෙවි කිරීම සම්බන්ධව පවත්නා විධිවිධානයි.
ප්‍රති විකුණුම් ගිවිසුම්
නියම කර ගත් ඉදිරි දිනකදී ස්ථාවර මිළකට එම සුරැකුම්පතම හෝ ඒ හා සමාන සුරැකුම්පත් නැවත මුදලට විකිණීම් පොරොන්දුවක් සහිතව ලබා දීම සඳහා සුරැකුම්පත් මිලට ගැනීම සම්බන්ධව පවත්නා විධිවිධානයි.
